|.Abdülhamid’in İzmit Hatırası

İzmit Saat Kulesi, Sultan II. Abdülhamid’in yirmi beşinci tahta çıkış yıldönümü (H. 1318/M. 1900) hatırasına İzmit Mutasarrıfı Musa Kazım Bey’in (1895-1908) emriyle İzmit Belediyesi tarafından yaptırılmıştır. Kule, Kemalpaşa Mahallesi, Saray Yokuşu Mevkii’nde Sultan Abdülaziz dönemine ait Kasr-ı Hümâyun’un bulunduğu hâkim tepe üzerinde şehir merkezinden ve deniz tarafından görülebilecek şekilde inşa edilmiştir.

Osmanlı coğrafyasında Batı tarzı saat kuleleri 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yaygınlaşmıştı. II. Abdülhamid döneminde padişahın hakimiyet sembolü olarak pek çok şehirde saat kuleleri inşa edilmiş, yirmi beşinci tahta çıkış yıldönümü için ise yeni saat kulelerinin inşası için emir verilmişti. İzmit’in başlıca simgelerinden olan saat kulesi, II. Abdülhamid döneminde yapılan ve Türkiye sınırları içinde, İstanbul dışında bulunan otuz iki saat kulesinden biri olup ilk yapıldığı yerde halen ayakta olan yirmi iki saat kulesi arasındadır. Le Moniteur Oriental gazetesinin haberine göre saat kulesinin temeli II. Abdülhamid’in yirmi beşinci cülus yıldönümü kutlamalarının yapıldığı 1 Eylül 1900 (6 Cemâziyelevvel 1318)’de atılmıştır.

Saat kulesinin projesini hazırlayan mimar Mehmet Vedat (Tek) Bey’dir. Projenin uygulaması bazı değişikliklerle başka isimler tarafından gerçekleştirilmiştir. Sanayi-i Nefise mezunu İzmitli mimar Mihran Azaryan’ın saat kulesinin yapımını yürüten mimar olduğu bilinmektedir. Osmanlı arşiv belgelerinde “belediye kalfası” olarak anılan İzmitli bir diğer mimar Hacı Ohannes Azaryan da kulenin yapımında görev almış ve bu inşaattaki hizmetinden dolayı 14 Aralık 1902’de dördüncü rütbe Mecidi nişanı ile taltif edilmiştir.

Kulenin saatleri İzmit mutasarrıflığı tarafından Avrupa’dan sipariş edilmiş, saatin gümrük vergisinden muaf tutulması merkezi idareden talep edilmişti. Saatin alımında “kamu yararı” bulunduğu gerekçesiyle bu talep uygun görülmüş, 25 Şubat 1902’de padişah tarafından onaylanmıştı. Saat kulesinin resmi açılışının yapılması münasebetiyle İzmit Mutasarrıflığı 27 Ocak 1903’te kulenin yapımı sırasındaki gayretinden dolayı eski belediye reisi Edhem Efendi’nin taltif edilmesini talep etmiş ve kendisine dördüncü rütbe Osmani nişanı verilmişti.

Osmanlı arşivindeki bir belgede “dört arşın (3 metre) eninde ve otuz beş zira (26,5 metre) yüksekliğinde üç çeşmeli” olduğu belirtilen saat kulesi, dört katlı ve kare planlıdır. Geniş bir kaide üzerinde daha dar tasarlanmış üç kattan oluşmakta, en üstte içbükey ve sivri bir külah şeklinde kurşun kaplı çatısı bulunmaktadır. Birinci katta üç cepheye mermer kaplamalı üç çeşme ve kuzey cephesine mermer söveli bir kapı yerleştirilmiştir. İkinci katta kulenin kaidesi ile gövdesi arasında demir korkuluklardan yapılmış bir seyir balkonu, ikinci ve üçüncü katın cephelerinde pencereler bulunmaktadır. Üçüncü kattaki pencerelerin altında ortada madalyon içinde II. Abdülhamid’in tuğrası yer almaktadır. Dördüncü katın dört cephesine 80 cm çapındaki saat kadranları yerleştirilmiştir. Kârgir olarak inşa edilen kulenin zemin katı Hereke-konglomera taşı, gövdesi ise Kandıra-Akçaova taşı ile kaplanmıştır. Kulenin cephelerindeki üç çeşmenin ve kapının üzerinde büyük bir kısmı tahrip edilmiş iki satırdan oluşan kitabeler bulunmaktadır. Yalnızca batı yüzünde bulunan 3 numaralı kitabenin alt satırındaki “Belediye etdi inşâ bu kuleyle çeşmeyi” yazısı ve satırın sağındaki “sene-i Kameriyye” ile solundaki “1318” ibaresi sağlam olarak bırakılmıştır. Buna göre kitabedeki tarih, kulenin temelinin atıldığı ve II. Abdülhamid’in yirmi beşinci cülus yıldönümünün kutlandığı Hicri 1318 (Miladi 1900) senesidir. Kuzey cephedeki kapının üzerindeki 4 numaralı kitabenin sağında ise “Ketebehû Fehmî” yazısı okunabilmektedir. II. Abdülhamid dönemi hattatlarından Fehmi Efendi’nin (d. 1860-ö. 1915) bu kitabenin hatlarını yazan sanatkâr olduğu anlaşılmaktadır.

Kulenin kitabesinde okunabildiği kadarıyla aşağıdaki ifadeler yer almaktadır:

Doğu (1):

Hazret-i Sultan Hamîd Han server-i mutasaddırı / Tâcdârân-ı zamanın padişâh-ı ekberi / Sene-i Kameriyye / 1318

Güney (2):

Yirmi beş sâl-i cülûs oldu bir ‘ıyd-i saîd / Sâyesinde buldu âlem çünkü feyz ü rif‘ati / Sâl-i Kameri / 1318 Batı (3):

Ve yirmi beş senesine hâtıra olmak içün / Belediye etdi inşâ bu kuleyle çeşmeyi / Sene-i Kameriyye / 1318 Kuzey (4):

… dedi tarihi / Bu kule…çeşmeye arz-ı ikdam eyledi / Ketebehû Fehmî / 1318

Neo-klasik üslup ve oryantalist ayrıntıların kullanıldığı eklektik mimarisi ve çeşme nişlerindeki ay-yıldız ve çelenk kabartma süslemeleri ile saat kulesi, emsalleri arasında zarif ve estetik görünümüyle ön plana çıkmaktadır.

Kulenin bozulan saati 1929’da saat ustası Mustafa Şem’i Pek tarafından değiştirilmiştir. Pek’in saatin çalma sesini, çan sesiyle karıştırılmaması için özel bir tonda ürettiği belirtilmektedir. Kule 1971’de SEKA ve 2006-2007’de Kocaeli Büyükşehir Belediyesi tarafından tamir ettirilmiştir.

İzmit Saat Kulesi’nin mimarı Mehmet Vedat Tek (d. 1873-ö. 1942) Osmanlı döneminde formel mimarlık eğitimi almış ilk Türk mimar olarak Birinci Milli Mimari akımının önde gelen temsilcilerindendir. Babası Giritli Sırrı Paşa (ö. 1895), annesi meşhur şair ve bestekarlardan Leyla (Saz) Hanım’dır. Paris’te Ecole Nationale des Beaux-Arts’ta mimarlık eğitimi gördükten sonra 1897’de İstanbul’a döndüğünde Şehremaneti mimarlığı, Posta Telgraf Nezareti mimarlığı, Sultan Mehmed Reşad döneminde saray başmimarlığı, Harbiye Nezareti başmimarlığı ile Sanayi-i Nefise Mektebi ve Güzel Sanatlar Akademisi’nde hocalık görevlerinde bulundu. Ankara’da bazı kamu binalarının da mimarlığını üstlenen Vedat Tek’in en meşhur eserleri arasında İzmit Saat Kulesi, Kastamonu Hükümet Konağı, Sirkeci’deki Büyük Postane, Moda ve Haydarpaşa Vapur İskeleleri bulunmaktadır. İzmit’te saat kulesi dışında, 1900’lerin başında, bugün var olmayan Musa Kazım Bey’e ait Değirmendere veya Gölcük Çiftlik Binasını da yaptığı bilinmektedir. 1903-1904 yıllarında Kasr-ı Hümâyun’un tamiratıyla ilgili bir rapor hazırladığı belirtilmektedir. Saat kulesinin yapıldığı dönemin İzmit mutasarrıfı Musa Kazım Bey aynı zamanda Mimar Vedat Bey’in kayınpederidir.

KAYNAKÇA

Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), DH. MKT. 2551/89; DH. MKT. 468/38; İ. RSM. 15/22-3; DH. MKT. 654/30; DH. MKT 624/27.;Le Moniteur Oriental, 4 Eylül 1900, s. 2.Hakkı Acun, Osmanlı İmparatorluğu Saat Kuleleri, Ankara, 2018, 2. bs, s. 68-69.Taner Aksoy (Haz.), Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli 2011, s. 92.Afife Batur (Haz.), M. Vedad Tek: Kimliğinin İzinde Bir Mimar, İstanbul 2003, s. 326.M. Uğur Derman, “Fehmî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1995, c. 12, s. 296-297.Ahmed Nezih Galitekin, Kocaeli Su Medeniyeti Tarihinden Birkaç Damla, İstanbul 2006, s. 180.Hicran Hanım Halaç-Sibel Özdemir İlhan, “Kentsel İmge Olarak Saat Kuleleri: II. Abdülhamit Han Dönemi Saat Kulelerinin İstanbul Dışı Türkiye Coğrafyasında Dağılımları ve Bir Tipoloji Denemesi”, E-Journal of New World Sciences Academy, Ekim 2014, s. 190-200, s. 193, 195-196.Şennur Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmit Kenti (1839-1938), Kocaeli 2009, s. 175-178.Süha Özkan, Mimar Vedat Tek (1873-1942), Mimarlık, Sayı 11-12, Kasım-Aralık 1973, s. 45-51.;Oya Şenyurt, “Osmanlı’nın Geç Dönemlerinde İzmit’teki İnşaat Örgütlenmesi: İstanbul Bağlantıları, Etnik Bürokratik Değişimler ve Geçirgen Sınırlar”, Mimar.ist, 2008, Sayı: 28, ss. 24-30, s. 27; https://www.bizimyaka.com/video/7745808/ihtisamiyla-yillara-meydana-okuyor-iste-izmit-saat-kulesi-hakkinda-bilmedikleriniz Erişim Tarihi: 26.10.2021.

Zeynep BOSTAN