Osmanlı Sadrazamı/Kocaeli’de Vakıf Sahibi
Rüstem Paşa’nın Saraybosna yakınlarında 1500’lü yılların başında dünyaya geldiği söylenmektedir. Hırvat asıllıdır. Baba adından devşirme olduğu anlaşılan Rüstem Paşa, önce Galata Sarayı’na alındı, oradan iç oğlanı olarak Saray-ı Cedid’e getirildi. Mohaç Seferi’nde silahtar olarak görev yaptı. Sefer sonrasında Mirahurıevvel görevine getirildi. 1533 yılında Anadolu’da bir sancağa atandı. Teke Sancakbeyliği, Dulkadir, Karaman ve Diyarbekir beylerbeyi görevinde bulundu. Diyarbekir’de hizmet verdiği sırada padişaha damat olarak düşünüldü. 1538 yılında Anadolu Beylerbeyliğine tayin edildi. Şehzade Bayezid’in sünnet düğünü esnasında 2 Aralık 1539 tarihinde Kanuni Sultan Süleyman’ın (1520-1566) kızı Mihrimah Sultan ile evlendi. Vezir olarak atandı. 1541 ve 1543 yıllarında ikinci vezir pozisyonunda iken padişah ile birlikte Macaristan seferine katıldı. 1544 yılında veziriazam oldu. 1548 yılında ise Kanuni Sultan Süleyman ile ikinci İran seferine çıktı. Damat veziriazam olması yönetimde güçlü olmasını sağladı.
Kanuni Sultan Süleyman döneminde gerçekleşen taht kavgalarında Rüstem Paşa, Mihrimah Sultan ile Hürrem Sultan’ın yanında yer aldı. 1553 yılında düzenlenen ikinci İran seferinde Konya Ereğlisi yakınında Şehzade Mustafa’nın öldürülmesinde etkisi olduğu gerekçesiyle sadrazamlıktan azledildi. İki yıl Üsküdar’da ikamet etti. Ancak 1555 yılında ikinci defa sadrazam oldu. Şehzade Bayezid ve Şehzade Selim arasındaki taht mücadelesinde Bayezid’i tuttu. Fakat Lala Mustafa Paşa’nın tertiplerine karşı koyamadı. Şehzade Bayezid 1559 yılında İran’a kaçtı. Rüstem Paşa da 12 Temmuz 1561 yılında vefat etti. İstanbul’da Şehzade Cami türbesine defnedildi.
Rüstem Paşa vefat ettiğinde serveti yaklaşık 12 milyon altına ulaşmıştı. 1700 köle, 2900 savaş atı, 1106 deve, 80000 dülbent, 5000 kaftan, 130 çift altın üzengi, 500 murassa altın eğer, 760 murassa kılıç, 780000 altın, 1000 yük nakit, Anadolu ve Rumeli’de 815 çiftlik, 76 su değirmeni, 5000 ciltten fazla kitap bıraktı. Osmanlı İmparatorluğu’nun çeşitli yerlerinde birçok hayır eseri yaptırdı. Kocaeli Livası’nda da vakıfları bulunmaktadır.
Kanuni Dönemi’nde Kocaeli sancağı Anadolu Beylerbeyliğine bağlı olup, Yoros, Kandıra, Gebze, İznikmid, Şile, Yalakabad (Yalova), Ada, İznik kazalarından oluşmaktaydı. Sapanca da Kocaili sancağına bağlıydı. Rüstem Paşa Sapanca’da ve Yalakabad’da külliye yaptırmıştır. Yalakabad’da yaptırdığı külliye bugünkü Yalova şehrinin çekirdeğini oluşturur.
Rüstem Paşa’nın Sapanca’da yaptırdığı külliye Mimar Sinan tarafından inşa edildi. Külliyede bir cami, bir kervansaray, bir imaret, bir hamam, bir mektep ve bir zaviye bulunmaktadır. Gelen-gidenler için ayrıca kaldırım yapıldı. İmarette sabah pirinç çorbası, akşam buğday çorbası olmak üzere iki öğün yemek verilirdi. Yemekler için günlük 30 vukiyye (1 vukiyye =1,282945 kg) et, tuz, 2 vukiyye soğan, bir kile pirinç, 2 vukiyye nohut, bir kile buğday ve kimyon alınırdı. Misafirler için 8 sofralık yemek pişerdi. Cuma geceleri, bayram günleri ve Ramazan ayında fakirlere zerde dağıtılırdı. Mektepte bir muallim ve bir muallim halifesi eğitim işlerini yürütmekteydi. Camide ise iki müezzin, 30 cüzhan (Kuranı Kerim’den bir cüz okuyan), bir muarrif (hayır sahiplerine dua okuyan), bir noktacı görev yapmaktaydı. Külliyede toplam 81 kişi çalışmakta ve çalışanlara günlük 188 akçe ödenmekteydi. Sadece camide 51 kişi hizmet vermekteydi. Bu hizmetlerin verilebilmesi için Rüstem Paşa, 15 dükkân, 7 evli odası, 2 debbağhane ve 1 hamamın gelirini vakfetti.
Rüstem Paşa ayrıca Samanlı’da deniz kıyısında Doğancı Karyesi’nde bir külliye yaptırdı. Külliyenin mimarı yine Mimar Sinan’dı. Külliyede bir cami, bir kervansaray, ayrıca Bazar yöyden külliyenin olduğu yere kadar yolcular için kaldırım inşa edildi. Camide iki müezzin, bir hatip, devirhanlar, muarrif hizmet verirdi. Vakfa gelir sağlaması için, ekmekçi fırını, iki oda mahzen, iki oda misafirhane, on dükkân, bir buzhane ve bir arazi vakfedilmişti.
Rüstem Paşa’nın 1546 tarihli vakfiyesine göre İznikmid’e bağlı Kazıklu Karyesi’nde bulunan büyük bir bahçeyi ve armut bahçesini, yine aynı yerde bulunan 2 kıt’a bağını ve 2 göz değirmenini vakıf olarak bağışlamıştı. 1553 yılında kendisine temlik edilen yerler arasında Kazıklu Karyesi’nde bulunan iki değirmen ve Kazıklı Derbendi’ndeki çiftlik yer almaktadır. Çiftlik içinde yaşayan 23 evli köle de vakfa dahil edildi. Zaman içinde Rüstem Paşa’nın vakıfları Mihrimah Sultan’ın vakıfları ile birlikte kaydedildi. Bunların bir kısmı 1558 yılında olduğu gibi Gebze’de bulunan çayır Mihrimah Sultan’dan satın alınarak temlik edildi. Bir kısmı da Samanlı’da Bac gelirinin aktarılmasında olduğu gibi Mihrimah Sultan’dan Rüstem Paşa vakfına ilhak edildi.
Rüstem Paşa’nın Mihrimah Sultan’dan Ayşe Hümaşah adında bir kızı bulunmaktadır. Bazı kaynaklar Osman isminde oğlu olduğunu da yazmaktadır. Ancak Osman ismi, vakıf kayıtlarında geçmemektedir. Rüstem Paşa’nın soyundan gelenler Cağalzade veya Mihrimah Sultan’dan dolayı Sultanzade olarak anılmışlardır.
KAYNAKÇA
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), 635/2, No: 14 ve17’den ve VGMA, 648, No:30, ve 60’dan aktaran Hacı Ahmet Arslantürk, Bir Bürokrat ve Yatırımcı Olarak Kanuni Sultan Süleyman’ın Veziriazamı Rüstem Paşa, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2011, s. 44, 61, 65, 71, 90 vd.; Ahmet Güneş, “Gelir Kaynaklarına Göre 16. Yüzyılda Yalakabad Kazası Vakıfları”, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu Bildirileri II, Kocaeli 2016, s. 1177-1204; Göker İnan, “Târih-i Âl-i Osmân (Rüstem Paşa Tarihi) Üzerine Notlar”, Kadim, 1/1, 2021, s. 11-35; İ. Aydın Yüksel, “Sadrazam Rüstem Paşa’nın Vakıfları”, Ekrem Ayverdi Hâtıra Kitabı, İstanbul 1995, s. 219-281; Erhan Afyoncu, “Rüstem Paşa”, DİA, C. 35, İstanbul 2008, s. 288290; Şehabettin Altundağ, Şerafettin Turan, “Rüstem Paşa”, İA, C. IX, İstanbul 1993, s. 800-802; Zahit Atçıl, “Osmanlı Hanedanının Evlilik Politikaları ve Mihrimah Sultan’ın Evliliği”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S. 34, İstanbul 2020, s. 1-26; Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî, Ankara 1999, s. 130; Christine Woodhead, “Rüstem Pasha”, C. 8, Encyclopedia of Islam, Leiden 1995, s. 640-641; Gelibolulu Mustafa Âli, Künhü’l-Ahbâr, haz. Ali Çavuşoğlu, Ankara 2019, s. 358a360a.
Emine DİNGEÇ