İzmit Sancağı Tütün İdaresi

Türkiye tütünleri eskiden beri meşhur olup, Balkan harbinden evvel Rumeli’de Yenice, Kavala, Serez, Drama, Sarı Şaban ve Selanik; Anadolu’da ise Manisa, Aydın, İzmir, İzmit, Bursa, Karadeniz sahilinde, Trabzon, Samsun, Bafra, Sinop, Alaçam; Suriye ve Irak’ta, Beyrut, Şam, Halep, Cebeli-Lübnan, Süleymaniye ve Basra’da tütün üretilmiştir. Anadolu’da Aydın, Trabzon ve Sivas vilayetleri, Canik ve İzmit sancakları önemli tütün üretim merkezleri olmuştur. Bir müddet İstanbul vilayetine bağlanmasını müteakip mevkiinin önemine binaen 1888 yılında müstakil sancak haline gelen İzmit’te 1888-1889 yıllarında 519.512 kg tütün üretilmiştir. Bölgede tütün üretiminin çok fazla olması İzmit’te tütün şirketlerinin kurulmasına imkân sunmuş ve bölgede bazı tütün şirketleri faaliyete başlamıştır. Kocaeli’nde tütünle ilgili ilk anonim şirket; “Tütün Müstahsili Anonim Şirketi” olup şirketin kuruluşu V. Mehmed Reşad dönemine tekabül etmektedir.

20. yüzyılın başında İzmit’te üretilen tütün, yılda 120 bin okka civarında olup bu miktarla, bölge, ihracat kapasitesine sahip önemli bir mevki işgal etmiştir. Bu çerçevede bölgede 4 önemli tütün şirketinin şubeleri faaliyet göstermiştir. Bu şirketlerden biri hariç diğer üçünün Türk-İslam nitelikli şirket olması diğer yabancı orijinli şirketin de en azından İzmit bölge temsilcilerinin Müslüman olması, İttihat ve Terakki döneminde başlatılan Müslüman-Türk işadamı oluşturma düşüncesinin bölgede, tütüncülük alanında somut olarak gerçekleştiğinin önemli bir göstergesi olmuştur. İlgili dönemde İzmit’te bulunan tütün şirketleri ve bölge temsilcileri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

 

Tütün Şirketinin Adı	Şirketin İzmit Temsilcisi
Hasan Akif Kumpanyası Şirketi	Hacı Rıfatzade Cemal
Duhan Şirketi Şubesi	Hoca Rıfat
Şark Şirketi Şubesi	Serraçzade Hüseyin
Herman Espire Kumpanyası Şubesi	Kadızade Receb ve mahdumları ile Hakkı (Müslüman Esnaf Cemiyeti Reisi)

İzmit’te Faaliyet Gösteren Tütün Şirketleri ve Temsilcileri

 

17. yüzyıldan beri devletin vergi tahsil ettiği tütün, Osmanlı Devleti’nde 19. yüzyıldan itibaren en önemli gelir kaynaklarından biri olmuştur. Bu nedenle tütün geliri Osmanlı Devleti’ne borç veren Galata bankerlerinin de Avrupalı tahvil sahiplerinin de ilgisini çekmiştir. Galata bankerleri Osmanlı Devleti’ne verdikleri iç borçları temin için kurdukları Rüsûm-ı Sitte’ye tütün varidatını aldıkları gibi Düvel-i Muazzama’nın baskısıyla kurulan Düyûn-ı Umûmiye de doğrudan tütün gelirlerine el koymuştur.

1883 yılının Mayıs ayında çıkarılan fermanla Reji imtiyazı 30 yıl süreyle M. Devey’e verilmiştir. Ülkeye 242 milyon kuruş sermaye getiren şirket 1884 yılının Nisan ayında faaliyete başlamıştır. Şirket, her türlü tütün, sigara, enfiye ve yerli tömbeki imal ve satışı ile; ithalat ve ihracata ilişkin tüm rüsumu alma hukuk ve salahiyetine haiz olmuştur. Tam adı Memalik-i Şahane Duhanları Müşterekü’l Menfaa Reji İdaresi olan şirketin şartnamesi ile esas nizamnamesi yayınlanmış, böylece 1925 yılı Mart ayı başında Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti tarafından işletilmeye başlanana kadar, tütün tekeli Reji İdaresince yönetilmiştir.

Şirket, sözleşmesi uyarınca, Acem tütünleri ile tömbeki tütününün ithali hariç tüm tütün resimlerinin tarh, tahakkuk ve tahsili tekeline sahip kılınmış, ayrıca, ülke içinde sarf olunacak tütünün satın alınması, işlenmesi ve satılması da bu şirkete verilmiştir. Reji Umumi İdaresi’nin kurulmasından sonra teşkilat, özellikle tütün üretim merkezleri başta olmak üzere taşrada da teşkilatlanmıştır. Bu bağlamda İzmit’te de bir reji idaresi kurulmuştur. Şirketin, İzmit’teki taşra yönetiminin tam olarak ne zaman kurulduğuna dair kaynaklar sınırlı bilgi vermektedir. Nitekim Osmanlı arşivinde bulunan bazı belgeler İzmit Reji İdaresi’nin 1887 yılında hâlâ şehirde tam olarak teşkilatlanamadığını ve bölgedeki tütün faaliyetleri ile ilgili bazı denetimlerin, Dersaadet’ten gönderilen görevliler aracılığıyla denetlendiğini ortaya koymaktadır.

Tütün rejisi İzmit’te bir ana temsilciliğe sahip olup, ikincil temsilcilikler öteki kaza yönetim merkezlerinde, alt temsilcilikler ise nahiyelerde kurulmuştur. İzmit Reji İdaresi’nin geliri, aylık vergileri Vital Cuinet tarafından, 1892 yılı için şu şekilde tespit edilmiştir:

 

Satış Ürünleri	5.244.520 kuruş
Aylık Vergiler	524.451 kuruş
Net Gelir	4.720.059 kuruş

Reji İdaresi yüz bin kıyye üzeri tütün yetiştiren yerlerde tütün ambarları inşa etmiştir. Mesela 1912 tarihli bir vesikaya göre “Kandıra kazasında tütün ziraatı tevsi’ ederek mahsulât yüz bin kıyyeyi tecavüz etmesi” nedeniyle orada reji tarafından bir ambar kurulmasına Liva İdare Meclisi tarafından karar verilmiştir. Reji İdaresi’nin İzmit’te “Testa Deposu” adı verilen bir ambarı bulunmaktadır. 1915 tarihli bir belgeye göre bu depo asker ikametine elverişli olduğundan iki üç ay müddetle işgal edilmiştir.

Rejinin kurulması tütün ekim, üretim, denetim ve vergi gibi hususlarda halk ile devlet yöneticilerinin zaman zaman karşı karşıya gelmesine neden olmuştur. 1883-1914 yılları arasında Hükümet, Reji’nin teşkilinden sonra tütün ile ilgili olaylarda daha çok hakem ve arabulucu rolünü üstlenirken, Reji ile tütün ekicileri meselenin esas tarafları olarak ileri çıkmıştır. Bu iki taraf bünyesinde ise, daha çok olumsuz ilişkilerde rol alan, Reji’nin menfaatlerini kollamak için şirketin kurduğu kolluk kuvvetleri takviyeli silahlı Reji Kolculuğu, karşı tarafta ise ziraatçı ve tütün tüccarlarının ürünlerini gayrı resmi yollardan piyasaya süren, zamanla silahlı bir organizasyon haline gelen ve birçok ekicinin yer aldığı tütün kaçakçılığı şeklinde birer oluşum ortaya çıkmıştır. Kolcularla kaçakçılar arasındaki temaslar giderek toplumu derinden etkileyen bir sosyal ve siyasal problem halini almıştır.

İzmit sancağında da Reji İdaresi ile tütün üreticileri zaman zaman karşı karşıya gelmişlerdir. Bölgede ortaya çıkan sorunların en önemlileri, herhangi bir bedel alınmadan verilmesi gereken tütün ekim ruhsatları için para talep olunması, şirkette görev yapan muhamminler için “muhammin masrafı” adı altında üreticiden kıyye başına para talep edilmesi, tütünlere değerinin altında fiyat verilmesi, tütün mahsulat miktarının Reji İdaresince fahiş olarak tahmin edilmesi ve tüccarın üreticilerden tütün alıp ihraç etmesinin engellenmesi gibi sorunlardır. Reji İdaresi’nin halkı mağdur eden uygulamalarına halk bazen müstakil olarak bazen de birlikte hareket ederek tepki göstermiş ve konuyu hükümet yetkililerine şikâyet ederek haklarını aramışlardır. 1904 yılında Karamürsel kazası Hersek köyü ahalisinin önde gelenleri, toplu olarak böyle bir şikâyette bulunmuşlardır.

İzmit’te bazı tütün üreticileri, ürettikleri tütünü reji ambarına teslimden önce kaçakçılara satmışlardır. Tütün üreticilerinden reji şartnamesine uymayanlar hakkında verilen nakdi para cezalarını tütün üreticileri ödemediği zaman, ödemeye gücü olmayacağı ihtimaline karşı çiftçinin hemen emlakine el koyma veya hapis cezası gibi müeyyidelerin uygulanmadığı ve çiftçiyle çok fazla zıtlaşmamak için bir süre beklendiği ve buna rağmen nakit para cezasını ödememekte ısrar ederse (ödeyemediğini delilleriyle ispat etmesi dışında) 61 günden 3 seneye kadar hapis cezasıyla yargılandığı anlaşılmaktadır.

Kaçakçılık, Reji’ye karşı gösterilen tepkilerin en yaygın olanıdır. İzmit’te yapılması planlanan tütün kaçakçılıklarının engellenmesi konusunda Reji kolcularına yardımcı olmak için askeri müfrezeler görevlendirilmiştir. Bu tür durumlarda Reji Umumi İdaresi Seraskerlik makamına müracaat ederek gerekli askeri tedbirlerin alınmasını sağlamıştır. 1891 yılında İzmit civarında martini tüfekleriyle silahlanmış 30 kişiden fazla bir kaçakçı çetesine karşı, kolcularla beraberlerinde bulunan birkaç jandarma arasında çatışma çıkmıştır. İzmit’te tütün kaçakçılığı yapan bazı kişilerin topladıkları tütünleri Hüdavendigar vilayeti gibi bazı çevre vilayetlere gizlice geçirerek buralarda sattıkları anlaşılmaktadır. İzmitli bir tütün üreticisinin veya satıcısının İzmit dışında tütün satışı kefalete ve izne bağlanmıştır. Bununla beraber ahali içerisinde bu kurallara uymayarak kefaletsiz bir şekilde tütünleri vilayet dışına çıkaranlar olmuştur.

1890’da, Osmanlı uyruğu bir Reji görevlisi, 6 milyon kg’a yaklaşan resmi tütün satışlarının, 12-13 milyon kg hacmindeki yasadışı ticaret yanında pek düşük kaldığını açıklamıştır. 1897 tarihli bir Fransız raporunda, başlıca merkezlerde yetiştirilen tütünün hemen hemen tamamının –aslında yüzde 70 ilâ 85’ininReji tescilinden geçtiği belirtilmiştir. Diğer bölgelerde, üretilen tütünün yarısı kadarı tescil edilmiştir. 1891 yılında Karasu’da üretilen tütünün dörtte bir ilâ yarısının denetimden kaçırıldığı iddia edilmiştir. Başka bir kaynağa göre ise, 1896’da Reji’nin toplam tütün satışı 8 milyon kg iken, kaçak tütün satışları 10 milyon kg’dır. 1900 yılında, Sivas vilayetinde tütünün yüzde 60’ı Reji’den kaçırılırken, İzmit’te nüfusun yine yüzde 60 kadarının kaçak tütün içtiği bildirilmiştir.

Bütün olumsuzluk ve şikayetlere rağmen Reji İdaresi mensupları içerisinde işini güzel bir şekilde yapanlar da bulunmakta olup bu kişiler tespit edilerek zaman zaman devlet tarafından ödüllendirilmişlerdir. Bunlara örnek olarak İzmit Reji Nazırı Kartâlî Efendi’ye güzel hizmetleri nedeniyle bir adet Mecîdî nişanı verilmesi (31 Mayıs 1898), İzmit Reji Nezareti muhasebecisi Sadık Efendi’nin de güzel hizmetleri nedeniyle rütbe-i sâlise ile taltif edilmesini örnek gösterebiliriz (22 Şubat 1899).

KAYNAKÇA

Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Arşivi Osmanlı Arşivi (BOA) BEO, 2003-150202; DH. EUM. 5. Şb, 5-5; DH. İD., 95-15, 95-36; DH. MKT, 1408-66, 1438-100, 1456-17; DH. ŞFR., a87-216, 276-114, 280-70; DH. TMIK. M., 46-7; İ..TAL., 140-37; Y. PRK, AZJ., 49-115; Y. PRK. OMZ. 1-46; Y. PRK. UM., 57-62; ZB, 435-86; 1340-41 Tarihli Türk Ticaret Salnamesi, İktisadi Tedkîkât, Neşriyât ve Muâmelât Türk Anonim Şirketi, Ebu’z-Ziyâ Matbaası, 1340-41; Ali Karaca, “Osmanlı İmparatorluğunda Reji ve Tütün Kaçakçılığında Trabzon Örneği: Bir Yabancı Sermaye Serüveni”, Tütün Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali, Kitabevi Yayını, İstanbul 2003, s. 56-85; Avni Öztüre, Nikomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla/ İzmit Tarihi, Kocaeli 2012; Biltekin Özdemir, Osmanlı Devleti Dış Borçları, 2. Baskı, Ankara 2010; Burak Altunsoy, “Reji Uygulamaları ve Tütün Kaçakçılığını Engellemeye Yönelik Bir Girişim: Kordon Bölükleri”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 22, Sayı: 40, 2021, s. 547-602; Cumali Bozpinar, “Reji Şirketi Tarihi Üzerine Bir Kurgu: Var Olmak Romanı”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 30, Sayı 1, 2021,

s. 150-156; Fehmi Yılmaz, “Tütün Üzerine Düşünceler: Batıda ve Bizde”, Tütün Kitabı, Emine Gürsoy Naskali, Kitabevi Yayını, İstanbul 2003, ss. 3-16; Kenan Demir, “II. Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Basınında Tütün Tarımı ve Reji Şirketi”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Cilt: 22 Sayı: 41, Haziran 2019, s. 419445; Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Arşivi; Metin Ünal, “Tütünün Dört Yüz Yılı”, Tütün Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali, Kitabevi Yayını, İstanbul, 2003, ss. 17-33; Nezih Fıratlı, İzmit Şehri ve Eski Eserleri Rehberi, MEB Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayını, İstanbul 1971; Rifat Yüce, Kocaeli Tarih ve Rehberi, Türkyolu Matbaası, İzmit 1945; S. Ösen, “20. Yüzyıl Başlarında İzmit Sancağında Tütün Üretiminde Karşılaşılan Sıkıntılar ve Tütün Kaçakçılığı”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kocaeli 2016, ss. 1255-1264; Tiğinçe Oktar, “Osmanlı Devletinde Reji Şirketinin Kurulmasından Sonraki Gelişmeler”, Tütün Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali, Kitabevi Yayını, İstanbul 2003,ss. 45-55; Vital Cuinet, İzmit Mutasarrıflığı, çev. Pelin Koç, Demkar Yayınevi, İstanbul 2012, s. 35; Zeynel Özlü, “1340-41 Tarihli Türk Ticaret Salnamesi Işığında İzmit’te SosyoEkonomik Hayat ve İzmitli Aileler”, Uluslararası Çoban Mustafa Paşa ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu IV Bildirileri, C. 3, İzmit BB Yayını, 2018, s. 1541-1553.

Zeynel ÖZLÜ