Osmanlı Dönemi İzmit Mebusu, İzmit Eski Mutasarrıfı Portakal Hafız Rüştü Bey’e Ait Konak

Hafız Rüştü Bey, 1840 yılında İzmit’te doğmuştur.

II. Meşrutiyet sonrası yapılan seçimlerde İzmit sancağı mebusu olarak Meclis-i Mebûsan’a girmiş olan Hafız Rüştü Bey, İttihat ve Terakki’nin İzmit’teki önemli isimlerindendir. Milli mücadele döneminde halkın işgal güçlerine karşı teşkilatlanarak mücadele etmesini sağlamış kişilerden birisi olan Hafız Rüştü Bey, kurtuluş sürecini müteakiben de mutasarrıflık görevini yürütmüştür.

“Portakal” ismi olmayıp, yüzünün yuvarlaklığı ve sevecenliği nedeniyle kendisine verilmiş bir lakaptır. Hafız Rüştü Bey’e verilen bu lakap, sahip olduğu konak için de kullanılmaya başlanılmışmış, yapı “Portakal Hafız Konağı” olarak adlandırılmıştır.

İzmit Çukurbağ Mahallesi’nde bulunan ve “Portakal Hafız Konağı” olarak tanınan yapı, Hafız Rüştü Bey’in kayınpederi Hasan Paşa tarafından 19. yüzyılın ikinci yarısında yaptırılmıştır. Konak, Hasan Paşa’nın vefatı sonrasında kızı Hasip Hanım vesilesiyle -miras yoluylaPortakal Hafız Rüştü Bey’e geçmiştir.

Fransız Gazeteci-Yazar Claude Farrare, Mustafa Kemal Paşa’yla görüşmek için 18 Haziran 1922 tarihinde İzmit’e geldiğinde Portakal Hafız Rüştü Bey Konağı’nda kalmıştır. (Bazı kaynaklarda Mustafa Kemal Paşa’nın da Portakal Hafız Rüştü Bey Konağı’nda konuk edildiği ifade edilse de, bu tamamen yanlıştır. Mustafa Kemal Paşa, bu ziyaret sırasında Kasr-ı Hümayun’da kalmıştır. Portakal Hafız Rüştü Bey’in yakın arkadaşı Kazım Karabekir Paşa’nın, konağı ziyaret ettiği bilinmektedir.)

19. yüzyıl Türk konut mimarisinin birçok özelliğini üzerinde bulunduran yapı, geleneksel İzmit evlerinin özelliklerini de yansıtmaktadır. Dikdörtgen planlı olan konak, ahşap karkas üzeri bağdadi yapım tekniğinde inşa edilmiştir. Zemin ve iki kattan oluşan yapı, kot farkından dolayı; ön cepheden 3, arka cepheden ise 2 katlı olarak görünmektedir. Konağın ana girişi güney cepheden sağlanmış olup, kuzey cephede de arka kapı bulunmaktadır. Güney cephede bulunan -ve doğu cephedesokaktan zemin kata ulaşmayı sağlayan yöresel taş malzemeyle yapılmış duvar dikkat çekicidir. Bu duvar sayesinde konak, adeta korunaklı bir platform üzerine oturtulmuştur.

İç sofalı bir plan düzenlemesine sahip olan konak, ortada sofa, sofanın etrafında da odalardan oluşmaktadır. Konağa ön cephesindeki –zemin katana kapıdan giriş verilmiş olup, burada taşlık bulunmaktadır. Taşlığın çevresinde mutfak, yemek odası, kiler, hamam bulunmaktadır. Cepheye açılan sofa ve yüksek pencereler yapının daha fazla ışık almasını sağlamaktadır. Konağın dikdörtgen formlu pencereleri giyotin sistemlidir. Yapının ön cephesinde 1. ve 2. katların orta bölümlerinde bulunan pencereler yuvarlak kemerli olup, bu uygulamayla cepheye hareketlilik kazandırılmıştır. Ahşap kapılar tavan yüksekliğiyle de orantılı olarak yapı sahibinin nüfuzunu vurgulamak amacıyla geleneksel sivil mimarlık örneği yapılardan farklı olarak büyük inşa edilmiş; böylece konağın iç mekânında ihtişamlı bir ortam oluşturulmuştur. Bu nedenle gerek kapılar gerek pencereler bu ihtişamı yansıtacak diğer yapı elemanlarıyla birlikte görkemli bir kompozisyon oluşturmaktadır. İç mekânda ahşap profilli merdiven, estetik açıdan dikkat çeken bir diğer unsurdur.

Yapının ahşap tavanlarında, uzun dikdörtgen formlu çıta silmelere yer verilerek tavan estetik açıdan güçlendirilmiştir. Silmelerin üst bölümlerinde ve duvar birleşim noktalarında, bitkisel karakterli kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Yapının kapı, niş, merdiven korkuluğu ve dolaplarında, ağaç işçiliğin güzel örnekleri görülmektedir.

Konağın geniş bir bahçe düzenlemesi vardır. Bu bahçede eskiden aslan heykelli bir havuz bulunmakta olup, havuz günümüze ulaşmamıştır. Havuz uygulaması, İzmit konaklarındaki nadir örneklerdendir.

Tarihi yapının Kocaeli’ne kazandırılması amacıyla 2011 yılında Kocaeli Büyükşehir Belediyesi tarafından kamulaştırması yapılmış, 2012 tarihinde ise restorasyon projesi hazırlanarak Kocaeli Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu’nun 06.11.2012 tarih ve 649 sayılı kararıyla onaylanmıştır. Restorasyon uygulaması başlamak üzereyken 5 Mayıs 2014 tarihinde çıkan bir yangınla kullanılamaz hale gelen konak için, Kocaeli Büyükşehir Belediyesince rekonstrüksiyon projesi hazırlatılmıştır. 2017 yılında aslına uygun olarak (rekonstrüksiyon) yeniden inşa edilen tarihi konak (Konağın yeniden inşası sırasında 1970’li yıllarda yıkılan 3.kat, tekrar yapılmıştır.) eski görkemli yapısına kavuşmuştur.

Portakal Hafız Rüştü Bey Konağı’nda, günümüz itibariyle Kocaeli Müftülüğü Aile ve Dini Rehberlik Merkezi (zemin ve birinci kat), ikinci katında ise Kadın ve Demokrasi Derneği (KADEM) faaliyet göstermektedir.

1935, 1967 yıllarında onarım görmüş olan Portakal Hafız Rüştü Bey Konağı, Gayrimenkul Eski Eserler Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından 10.11.1979 tarih ve 11612 sayılı karar ile tescil edilerek koruma altına alınmıştır.

Portakal Hafız Rüştü Bey Konağı, gerek Türk konut mimarisi, gerek şehir tarihimiz, gerekse milli mücadele dönemi anı değerlerimiz açısından önemli yapıların başında gelmektedir.

KAYNAKÇA

Nevnihal Erdoğan-Mehtap Özbayraktar-Sonay Ayyıldız, Tarihi İzmit Kent Merkezi Geleneksel Konutlar, İstanbul, 2011, s. 121; Nevnihal Erdoğan-Mehtap Özbayraktar-Sonay Ayyıldız, Tarihi İzmit Kent Merkezi Mahalleler, Sokaklar, Mimari Eserler, İstanbul, 2011, s. 177; Taner Aksoy, Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli, 2011, s.143; Ahmed Nezih Galitekin, Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver’in Defter ve Dosyalarında (Kocaeli) İzmit-Gebze, İstanbul, 2010, s.236; Kocaeli Büyükşehir Belediyesi İmar ve Şehircilik Dairesi Tarihi Mekânlar ve Kent Estetiği Şube Müdürlüğü KUDEB Kimlik Dosyası “İzmit Namazgâh (Şehitlik)”, Kocaeli, 2010; Rifat Yüce, Kocaeli Tarih ve Rehberi, İzmit, 1945, s.107; Sabahattin Özel-Işıl Çakan Hacıibrahimoğlu, Osmanlı’dan Milli Mücadele’ye Seçilmiş Mülakatlar, İstanbul, 2010, s.371-374; M.Sabri Yalım’a Armağan, “Portakal Hafız (Rüştü) Efendi”, (haz.: Fikri Orhan), Kocaeli, 2001, s.69-74; Kocaeli Bilge Şehir, “Beyaz Bir Kuğu Gibi Portakal Hafız Konağı”, Sayı: 4, Kocaeli, 2018, 22-25; Müzeyyen Ünal, “I. ve II. Meşrutiyet Dönemlerinde İzmit Sancağı”, Kocaeli gazetesi, Kocaeli, 2007, s.15; Atilla Oral, İzmit’te İlk Seçim, Özgür Kocaeli (Pazar Eki), Kocaeli, 22 Temmuz 2007, s.6-7; Atilla Oral, 85 Yıl Önce 18 Haziran, Özgür Kocaeli (Pazar Eki), Kocaeli, 3 Haziran 2007, s.5-8.

Volkan ŞENEL