Tacir, Memur, Milletvekili, Mutasarrıf

1847 yılında İzmit’te dünyaya gelmiştir. İzzet Efendi’nin oğludur. Orta ve yüksek öğrenimini rüştiye ve medresede tamamlamıştır. Milletvekilliği öncesinde ticaret ve ziraatla uğraşmış olup bir süre de memurluk yapmıştır. Yanaklarının al ve tombul olması nedeniyle kendisine halk tarafından Portakal lakabı takıldığı rivayet edilmektedir. Hatta rivayete göre halkın büyük bir kısmı Portakal Hafız’ın gerçek adının ne olduğunu bilmemektedir. Kazım Karabekir Paşa’nın da yakın arkadaşı olan Hafız Rüştü Bey, İzmit halkının yakından tanıdığı ve sevdiği bir kişiydi.

31 Temmuz 1908 tarihinde açılan İttihat ve Terakki Partisi’nin İzmit Şubesi’nin aydın ve önemli üyelerinden biri olan Hafız Rüştü Bey, II. Meşrutiyetin ilanını müteakiben yapılan Meclis-i Mebusan’ın 3. dönem seçimlerine İzmit’ten İttihat ve Terakki adayı olarak katılmış ve 100 oy alarak milletvekili seçilmiştir. 18 Ocak 1912 tarihine kadar milletvekilliği görevini sürdüren Hafız Rüştü Bey, meclisin 27 Aralık 1908 tarihli ilk birleşiminde şubelere ayrılması sırasında Üçüncü Şube’de yer almıştır. 4 Şubat 1909 tarihinde meclis encümenlerinin oluşturulduğu toplantıda, üçüncü şubeden Nafia Encümeni’ne seçilmiştir. Sadrazam Kamil Paşa’nın güven oylamasında kendisine itimat oyu verenler arasındadır. 17 Şubat 1909’da meclisin şubelere ayrımında bu kez İkinci Şube’de yer almıştır. 1908 İstikraz Mukavelesi, 1 Milyon Liralık Avans, Cemiyetler Kanununun dördüncü maddesinin değiştirilmesi ve Sicill-i Ahval-i Memurin Komisyonunun ilgasına yönelik kanun tekliflerinin oylamalarına katılmıştır. Bununla birlikte, ağnam vergisinin tenzili ve Reji idaresinin işlemlerinin denetlenmesi konularındaki kanun tekliflerinin hazırlanmasında görev almıştır.

1912 genel seçimlerinde Hafız Rüştü Bey’in yerine Canbulat İsmail Bey mebus seçilmiştir. Bâbıâli baskını sonrasında 1914 yılında meclisin 5. dönem seçimlerinde İttihat ve Terakki Partisi’nden katılarak ve 167 oy alarak yeniden İzmit mebusluğunu kazanmıştır. 14 Mayıs 1914 tarihinde göreve başlayan ve Birinci Dünya Savaşı boyunca görevde kalan meclis çalışmalarına katılan Hafız Rüştü Bey, Meclis-i Mebusan’ın 6. ve son döneminde mebus seçilememiştir.

Selim Sırrı Paşa’nın İzmit mutasarrıflığı sırasında belediye başkanı olarak görev yapmıştır. Yunan işgali sırasında tutuklanan, yaşına ve gördüğü ağır işkencelere rağmen büyük direniş sergileyen Hafız Rüştü Bey, İzmit’in Yunan işgalinden kurtuluşuna kadar şehri terk etmemiştir. Kendisi İzmit’te İttihatçıların önde gelenlerinden biri olmuştur. I. Dünya Savaşı ve milli mücadele yıllarında Şehir Meclisi’nde yer almış ve bu görevi sırasında İzmit halkını düşmana karşı örgütlemek için faaliyetlerde bulunmuştur.

28 Haziran 1921’de İzmit’in düşman işgalinden kurtarılmasının ardından şehrin ileri gelenlerinin yaptığı seçimle bir Geçici Hükümet oluşturulmuş ve meclis tarafından İzmit mutasarrıflığı (vali) görevine vekâleten Portakal Hafız Rüştü Bey tayin edilmiştir. Hafız Rüştü Bey, mutasarrıf olarak atanan Sadettin Bey’in İzmit’e gelerek görevine başlamasına kadar bu görevini sürdürmüş ve bu süreçte şehirde düzeni sağlamıştır. Hafız Rüştü Bey, 4 Haziran 1927 tarihinde İzmit Ticaret ve Sanayi Odasınca tescil edilen Kocaeli Halk Bankası Türk Anonim Şirketi’nin kurucuları arasında yer almıştır.

İzmit’te hiçbir hayır işinden kaçmayan ve büyük özverilerde bulunan Hafız Rüştü Bey’in sürekli gizli iyiliklerde bulunmuştur. Kendisi oldukça kibar, deneyimli ve hür fikirli bir kişi olarak bilinmekteydi. Hafız Rüştü Bey, İzmit’te Cedit Mahallesinde bulunan arsasını Memleket Hastanesi’nin inşa edilmesi için bağışlamıştır. Kılıçzâde Hakkı Bey de İleri gazetesindeki yazısında, Hafız Rüştü Bey’i İzmit’in en şerefli, en mübarek, birçok hayır işine girişen ve fedakârlıktan hiç kaçınmayan bir şahsiyet olarak tanımlamıştır.

İzmit’te kendisinin adını taşıyan bir konak bulunmaktadır. 1860 yılı öncesinde dönemin İzmit Mutasarrıfı Hasan Paşa tarafından inşa ettirilen konak, Hasan Paşa’nın vefatının ardından damadı Hafız Rüştü Bey’e (Portakal Hafız) miras kalmıştır. Portakal Hafız’ın konağa yerleşmesinin ardından konak kendisinin ismiyle (Portakal Hafız Konağı) anılmaya başlanmıştır. İzmit’e büyük hizmetlerde bulunan Hafız Rüştü Bey, 1935 yılında vefat etmiştir.

KAYNAKÇA

“İşte Yok Olan Portakal Hafız Efendi Konağı’nın Öyküsü”, Özgür Kocaeli, 10 Mayıs 2014; “İzmit Mebusları”, İkdam, 5 Nisan 1914, s. 3; “Portakal Hafız Konağı Özüne Dönüyor”, TR Haberler, 4 Ağustos 2017; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, DH.SYS. 122-3, 6 Nisan 1914; Tuğba Çalışkan, “Kocaeli Müftülüğü (1923-1938)”, Uluslararası Orhan Gazi ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu-V Bildirileri, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları, Kocaeli, 2019, s. 10251033; İsmail Kandil, Meclis-i Mebusan’ın Çalışmaları (1914-1918), İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, 2020; Seda Aysu Köseoğlu, Milli Mücadele Döneminde İzmit Sancağı’nda Asayiş Sorunları ve Çete Faaliyetleri, Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2010; Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi,C. I, devre: I; Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. II, devre: I; Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C. V, devre: I, İctima Senesi: I, Yüz On Beşinci İnikad, 7 Temmuz 1325; Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, c. VI, devre: I; Osmanlı Mebusları, Birinci Dönem, haz. Şahap Tuzla, Ankara, 1946; Sabahattin Özel, “Milli Mücadele’de İzmit Mutasarrıflarının Faaliyetleri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı: 16, İstanbul, 1998, s. 121-158; Tarık Saygı, “Milli Mücadele’de Atatürk ile Claude Farrere’in İzmit’i Ziyaretleri”, Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 5/7 (Ekim 2013Nisan 2014), Yalova, 2014, s. 79-92; Türk Parlamento TarihiI. ve II. Meşrutiyet, I-II, haz. İhsan Güneş, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları, Ankara, 1997; F. Yavuz Ulugün, “1891 Şark Ticaret Yıllığı’nda İzmit Sancağı Üzerine…”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi SempozyumuIII Bildirileri, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları, Kocaeli, 2017, s. 1817-1861; F. Yavuz Ulugün, “Kocaeli (Halk) Bankası”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II Bildirileri, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları, Kocaeli, 2016, s. 767-815.

Tufan TURAN