Mehmet Bey Hamamı Olarak da Bilinen Mimar Sinan Dönemi Osmanlı Hamamı

Orta Hamam olarak bilinen yapı hakkında en erken tarihli bilgiye, Mimar Sinan’ın eserlerinin listesini hazırlamış olan çocukluk arkadaşı biyografi yazarı Nakkaş Sâ’î Mustafa Çelebi’nin, Mimar Sinan eserlerinin listelediği Tezkiret’ül Bünyan, Tezkiret’ül Ebniye adlı yazmalardan ulaşmaktayız. Tezkirelerde Mimar Sinan’ın İzmit’te iki adet hamamı olduğu belirtilmiştir. Bu hamamlar Pertev Paşa Hamamı ve Hüsrev Kethüda Hamamı’dır. Orta Hamam’ın Mimar Sinan dönemi hamam tipolojisine uyduğu, İzmit’te bulunan diğer hamamların Mimar Sinan hamam tipolojisine uygun planimetri ve formda olmaması (İzmit Rehberi, Nezih Fıratlı) ve 16. yüzyıla başka hamamın tarihlenmemesinden (Yalı Hamamı 19. yüzyıl, Küçük Hamam 1842, Yeni Hamam 1820, Süleyman Paşa Hamamı 13. yüzyıl. İzmit Tarihi, Avni Öztüre), Orta Hamam’ın tezkirelerde Hüsrev Kethüda Hamamı adıyla adlandırıldığı anlaşılmıştır. Ayrıca Evliya Çelebi Seyahatname’sinde İzmit hamamlarından bahsederken Pertev Paşa Hamam’ını anlattıktan sonra «ve hamam-ı hoş-cû Rüstem Paşa, bu dahi Pertev Paşa gibi Mi’mâr Sinan Ağa binasıdır» demektedir. Ancak İ. Aydın Yüksel’in, Sadrazam Rüstem Paşa’nın vakfiyesi ve banisi olduğu yapıları incelediği makalesinde (Ekrem Hakkı Ayverdi Hatıra Kitabı/İstanbul Fetih Cemiyeti.1995.İstanbul.) İzmit’te sadece bir çiftlik bulunduğu anlaşılmış herhangi bir hamam yapısına rastlanmamıştır. Olasılıkla Rüstem Paşa Kethüdasını belirtecek yerde, sehven Orta Hamamı Rüstem Paşa’ya ithaf etmiştir. Ancak Evliya Çelebi’de “Pertev Paşa gibi Mi’mâr Sinan Ağa binasıdır” diyerek yapının Mimar Sinan eseri olduğunu belirtmektedir.

“İzmit Mehmed Bey Nam-ı Diğer Fevziye Cami-i Şerifi” adlı kitapta Orta (Mehmed Bey Hamamı) Hamam Fevziye Camii vakfına ait olup geliri bu vakfa ait olarak gösterilmektedir. Kitapta Orta Hamam vakfiyesi hakkında şu bilgiler verilmektedir. “Yukarıda BOA. Şikâyet Defteri’nden nakledilen bir kayıtta görüldüğü üzere hamam ve külhanı 1719 depreminde yıkılmış ve yeniden yapılmıştır. Hamam kiraya verilerek işletilmiştir. (Bkz. Vesika No: 3, 29, 42, 48). Anılan 1693/94 yılında senelik kira ücreti 7000 akçe, 1848’de 201 kuruş, 1854’de 1000 kuruş olduğu görülmektedir. Halen vakıf malı olarak faaliyettedir.” Bu da yapının 1719 depreminde yıkılarak yeniden yapıldığını ve 1693 yılından 1848 yılına kadar çalışır halde vakfa hizmet ettiğini göstermektedir.

Kocaeli ili, İzmit ilçesi, Ömerağa Mahallesi, 273 ada 69 parselde bulunan Orta Hamam (Mehmet Bey Hamamı) Mimar Sinan dönemi yapısı, yıldızvari sıcaklıklı tipte tek hamam olup yaklaşık 31.9x17.1 m boyutlarında olup doğu batı istikametinde yerleşmiştir. Batısında şehrin işlek ticari aksı olan Fethiye Caddesi, kuzeyinde Hamam Sokak, doğusunda tek katlı satış üniteleri ve bu ünitelerin ardından Salim Efendi Sokak bulunmaktadır. Kuzeyinde bulunan Hamam Sokak imar planında yol olarak görünmekte fakat hamamın parsel sınırları içinde kalmaktadır. Yapının güney cephesi komşu parsel ile bitişik nizamdır. Güney cephesinin batı bölümü, komşu parselde bulunan 68 parselle bitişik olmasından dolayı görünmemektedir. Yapının doğusunda parsel sınırları içinde moloz taş bahçe duvarı ile çevrilmiş bahçesi bulunmaktadır.

Hamamın mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne aittir. Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 10.11.1979 tarihli ve 11612 sayılı kararı ile tescillenmiştir. Yapının kitabesi mevcut değildir.

Yapı sit sınırları içinde kalmamaktadır. Yapının yakın çevresinde herhangi bir tescilli eser bulunmamaktadır. Ticari merkezde bulunması dolayısıyla yapının komşu parsellerinde 4 ila 5 katlı betonarme ticaret yapıları bulunmaktadır.

Yapının yapım tarihi sanat tarihi raporunda 16 yy.’ın ikinci yarısı olarak belirtilmiştir. Yapı hamam olarak işlevini devam ettirmektedir. 1986 yılında yapı esaslı bir onarımdan geçmiştir.

Mimar Sinan dönemi hamam tipolojisi ile Orta Hamam’ın günümüz plan şeması karşılaştırıldığında, Orta Hamam’ın büyük ölçüde Mimar Sinan dönemi hamam tipolojisine uyduğu belirlenmiştir. Ancak yapının kuzeyinde bulunan ikinci su deposu ve tek katlı giriş mekanının yapıya daha sonraki dönemlerde eklendiği anlaşılmıştır. Tek katlı soyunmalık giriş mekanı 1986 yılı öncesi fotoğraflarda metruk ve niteliksiz bir ek olarak görünmekte olup, Klinghardt’ın 1925 tarihli “Der Türkische Bader” isimli eserinde bu eklenti ince kalınlıkta bir duvar ile betimlenerek, yapının özgün haline eklenmiş niteliksiz bir ek olduğu anlaşılmıştır. Yapının mevcut planimetrisi tipik Mimar Sinan dönemi hamam özelliklerini barındırmaktadır. Soyunmalık mekanı, aralık mekanı ve sıcaklık mekanlarının ardarda sıralanması, aralık mekanının diğer hacimlere oranla daralmış olması ve sıcaklık mekânında bulunan göbektaşına açılan eyvanlar Mimar Sinan dönemi hamam tipolojisinin özelliklerindendir. Soyunmalık mekânı dışında bulunan mekânların, dönem ekleri olan tek katlı giriş mekânı ve kuzeyinde bulunan ikinci su deposu hariç, korunarak günümüze kadar geldiği varsayılmıştır. 1986 yılında restorasyonu sırasında yeniden imal edilen soyunmalık mekânı, önceki tarihlerde daha farklı düzenlenmişken, restorasyon sonrası Mimar Sinan dönemi hamamı tipolojisine uygun olarak tamamlanmıştır.

Hamamın soyunmalık kısmında tuğla hatıllı moloz taş duvar örgü kullanılmıştır. Diğer duvarlar tuğla-moloz taş almaşık örgülüdür. Soyunmalık giriş mekanının bölücü duvarları delikli tuğla duvardır. Duvarlar dış cephede çimento bazlı derzli, iç mekânlarda ise çimento bazlı sıva üzeri badanalıdır. Hamamda açıklıklar tuğla kemerler (Sivri kemer ve Bursa kemeri) ile geçilmiştir. Kuzey cephesinde bulunan pencereler ve kapı açıklığı mermer lento ile geçilmiştir. Batı cephesinde bulunan pencere açıklıkları tuğla kemerler ile geçilmiştir.

Hamamın tüm döşemeleri mermer kaplamadır. Sadece soyunmalık mekânı üst galeri katı ahşap kaplı ve soyunmalık zemin katında bulunan soyunma odaları içleri mermer kaplama üzeri PVC kaplıdır. Soğukluk ve sıcaklık mekânlarının duvarları 165 cm yüksekliğe kadar mermer kaplıdır. Soyunmalık mekânı ve tek katlı giriş mekânları tavan kaplamaları çıtalı ahşap kaplamadır. Ahşap tavan kaplamaları üzerinde yağlı boya bulunmaktadır. Soğukluk ve sıcaklık mekânı tavanları sıva üzeri badanalıdır.

KAYNAKÇA

A. Nezih Galitekin, İzmit Mehmed Bey nâm-ı diğer Fevziye Câmi-i Şerifi, İstanbul, 2002; Nezih Fıratlı, İzmit Rehberi, İstanbul. 1959; Seyahatname, İstanbul, 1314, C. 2; aynı eserin Z. Kurşun, S. A. Kahraman, Y. Dağlı neşri, İstanbul, 1999, C. 1; Avni Öztüre, Nicomedia İzmit Tarihi, İstanbul, 1969; İ. Aydın Yüksel, “Sadrâzam Rüstem Paşa’nın Vakıfları”, Ekrem Hakkı Ayverdi İlâma Kitabı, İstanbul,1995; Süheyla Atlı, Mimar Sinan Hamamları Konusunda Bir Araştırma, Mimar Sinan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Restorasyon Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1990; Elif Şehitoğlu, Bursa Hamamlarının Yapısal, Çevresel, İşlevsel Sorunları ve Çözüm Önerileri, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2000; Ali Saim Ülgen, Mimar Sinan Eserleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları Ankara, 1989.

Bahadır BOZDAĞ