Bithynia Kökenli Antik Romalı Tarihçi, Yönetici, Asker ve Filozof

Lucius Flavius Arrianus, (Yunanca orijinalinde “Ἀρριανός”) “Ksenophon” veya “Nikomedialı Arrianus” olarak da bilinen, Bithynia kökenli antik Romalı bir tarihçi, yönetici, asker ve filozoftur. İ.S. 86/89 ve yaklaşık 146/160 yılları arasında yaşamıştır. İ.Ö. 356323 yılları arasında yaşamış Makedonia Kralı Büyük İskender ve O’nun doğu seferi hakkında en önemli kaynak Arrianus tarafından kaleme alınan “Aleksandrou Anabasis” (“İskender’in Seferi”) adlı kitaptır. Arrianus, İskender döneminde yaşamamış olmasına rağmen, eserlerinde Büyük İskender’i takdir ettiğini sık sık yinelemektedir.

Arrianus, Roma İmparatorluğu Dönemi’nde Bithynia Eyaleti’nin başkenti olan Nikomedia’da İ.S. 86 ya da 89 yılları arasında doğmuştur. Bundan dolayı, İ.S. 2.-3. yüzyıllarda yaşamış Romalı tarihçi Cassius Dio, Nikomedialı bu yazara “Flavius Arrianus Nicomediensis” ismini takmıştır. Ailesi Nikomedia’daki Yunan taşra aristokrasisi sınıfına dahildi. Zaten tam adı olan Lucius Flavius Arrianus, O’nun bir Roma vatandaşı olduğunu kanıtlamakta ve bu da Roma vatandaşlığının birkaç nesil geriye, muhtemelen doğumundan 170 yıl önceki Bithynia’nın Romalılar tarafından fethine kadar uzandığını göstermektedir.

Arrianus İ.S. 2. yüzyılın başında, 117 ila 120 yılları arasında Yunanistan’ın batısındaki Epirus Bölgesi’nde bulunan Preveza kentindeki Nikopolis’te Yunanlı stoacı filozof Epiktetos’un öğrencisi olmuş ve O’nun derslerine katılmıştır. Epiktetos’un hayatı ve çalışmalarından kalan her şey öğrencisi Arrianus tarafından yazıya dökülmüştür. Arrianus Epirus’dan sonra Atina’ya geçmiş ve oradayken Epiktetos ile olan sıkı ilişkisinden dolayı, Ksenophon’un Sokrates’le olan benzerliğinin bir sonucu olarak “Genç Ksenophon” ismiyle tanınmıştır.

İ.S. 126 yılı civarında Roma İmparatoru Hadrianus tarafından Senato’ya atanmıştır. İ.S. 130 civarında, görev süresi sırasında Roma consul’lerinden biri ölürse ya da görevden alınırsa, kalan hizmet süresinde hizmet vermesi için seçilen “consul suffectus” (Roma Devleti’nin sulh yargıcı) pozisyonuna atanmış ve daha sonra İ.S. 132’de Hadrianus tarafından Kappadokia (Kayseri ve çevresi) valisi veya “legate”si (elçi) görevine getirilmiştir. Bu görevi altı yıl sürdürmüştür.

Arrianus İ.S. 145 veya 146 yıllarında emekli olduğunda bir zamanlar “archon”, yani oligarşik kökenli yönetici olduğu Atina’da emekli hayatını yaşamaya dönmüştür. Edward J. Chinnock gibi yazarlar Arrianus’un Nikomedia’da emekli olduğunu ve oradayken Demeter ve Persephone kültüne rahip olarak atandığını iddia etmektedir. Yazar, Marcus Aurelius’un hükümdarlığı sırasında yani 146/160 yılları arasında ölmüştür.

Nikomedialı Arrianus’un hayatı ve eserleri hakkında bilinen pek çok şey İ.S. 9. yüzyılda yaşamış Bizanslı İstanbul Patriği Photios aracılığıyla derlenmiş olan “Bibliotheca”daki bilgiler ve Arrianus’un kendi yazılarında bulunan referanslar yolu ile bilinmektedir.

Eserleri: Arrianus’un günümüze ulaşabilen sekiz adet eseri mevcuttur. Hindistan seferleri ile ilgili kaleme aldığı “Indica” ile Büyük İskender ve O’nun doğu seferi hakkında en önemli kaynak sayılan ve olayların anlatıldığı dönem açısından Anadolu’nun tarihi coğrafyası, gelenekleri, yerel halkları ve bunların yaşam koşulları hakkında önemli bilgiler veren “Anabasis”, tamamen bozulmamış başlıca iki eseridir. Geri kalan tüm eserleri, toplanan parçaları belirtmek için “FGrH 156” başlığı altında bilinirler ve derleme niteliğini taşırlar.

“Karadeniz Periplous’u” (ya da “Karadeniz Rehberi”; Yunanca orijinali “Περίπλους τοῦ Εὐξείνου Πόντου”) Arrianus’un en eski eseridir. Karadeniz’i ziyaret edenlerin Karadeniz kıyılarında seyahat ederken karşılaştıkları destinasyonları detaylandıran bir periplous, yani rehber kitabı niteliğindedir ve dönemin Roma İmparatoru ve Arrianus’un arkadaşı Hadrianus’a hitaben yazılmış bir eserdir.

Yaklaşık olarak İ.S. 50-125/130 yılları arasında yaşamış Epiktetos Roma İmparatorluk Dönemi’nin en önemli ve en meşhur filozoflarındandır. Birçok soylu Romalı O’nun öğrencisi olmuş, bunlardan Arrianus öğretilerini Sokrates gibi kaleme almamış olan stoacı filozof Epiktetos’tan öğrendiklerini “Diatribai” ve “Enkheiridion” adlı iki ayrı metinde toplayıp, günümüze ulaşmasını sağlamıştır. Diatribai Stoa etiğinin temel unsurlarını kapsamlı bir şekilde ele almış, daha kısa olan Enkheiridion ise sözlük anlamı gibi Diatribai’ın “rehber” olarak kullanılabilecek bir özeti niteliğindedir.

“Epiktetos’la Dostça Sohbetler” (orijinal ismi “Homiliai Epiktetou”) ise Arrianus’un 12 kitaplık bir eseridir; ancak metninin sadece bir kısmı günümüze ulaşabilmiştir.

Türkçe’ye “Diadoklar (Ardıllar) Tarihi” veya “İskender’den Sonra Olaylar” olarak çevrilmesi gereken “Μετά τον Αλέξανδρον” isimli kitap Arrianus’un aslen on kitaptan oluşan bir eseridir. Konusunu İ.Ö. 323321 veya 319 dolaylarında yönetimi ele geçiren Büyük İskender’in halefleri oluşturur.

17 kitaptan oluşan, ancak büyük oranda kayıp olan “Parthika” isimli eserde Arrianus’ın amacı, İmparator Traianus’un (İ.S. 98-117) Parthlarla yaptığı savaşı ayrıntılı bir şekilde ortaya koymaktır. Arrianus kitabında Parthlar’ın kökenlerini İ.Ö. 4. yüzyılda Akhamenid hükümdarı olan II. Artaxerxes’e kadar dayandırdıklarından bahsetmektedir.

İ.S. 9. yüzyılda İstanbul Patriği Photios aracılığıyla derlenmiş olan “Bibliotheca”da, “Bithyniaca” (“Bithynia Üzerine”) isimli bir kitabın Arrianus tarafından yazılmış dördüncü kitap olduğu belirtilir. “Nicomediensis Scripta minora” (“Nikomedia Üzerine Kısa Yazılar”) isimli bir eser ise Arrianus tarafından Nikomedia üzerine yazılmış çeşitli yazıları içerir. Her iki kitap da Nikomedia ve Bithynia için önemlidir.

“Indica” Arrianus’un Hindistan’a ilişkin bir yapıtıdır. Kitabın ilk bölümü büyük ölçüde, İ.Ö. 350-290 yılları arasında yaşamış Yunanlı tarihçi Megasthenes’in aynı adlı çalışmasına, ikinci bölümü ise Yunanlı deniz amirali Nearkhos tarafından yazılan bir periplous’a dayanmaktadır. İ.Ö. 360-300 arasında yaşamış, Büyük İskender’in Asya seferinde amirallik yapmış ve İndus Nehri’nden Basra Körfezi’ne seyrüsefer etmiş bir denizci olan Nearkhos’un eseri günümüze ulaşmasa da, Arrianus’un “Indica”da derlerken bolca alıntıladığı Nearkhos’un bu eseri rekonstre edilebilmektedir.

“Tekne Taktike” (Yunanca orijinali ile “Τέχνη τακτική”) Arrianus’un İ.S. 136/137 yılında yazmış olduğu ve Roma süvarileri ile askeri taktikleri üzerine yazılan bir incelemedir.

“Kynegetikos” (Yunanca orijinali ile “Κυνηγετικός”) Türkçe’ye “Avcı adam” olarak tercüme edilebilir. Kitapta büyük oranda Kelt tazısı gibi av köpekleri hakkında bilgiler mevcuttur. Çalışma, Arrianus’ın avcılık konusunda otorite olduğunu düşündüğü Sokrates’in öğrencisi olan, İ.S. 431-354 yılları arasında yaşamış, Yunanlı asker tarihçi Ksenophon tarafından kaleme alınan daha eski bir kitaba dayanmaktadır.

Arrianus’un “Ektaksis kata Alanon” (Yunanca orijinali ile “Ἔκταξις κατὰ Ἀλανῶν”) eseri “Alanlara Karşı Dağıtım” veya “Alanlara Karşı Savaş Düzeni” olarak tercüme edilebilir. Nikomedialı yazar bu kitap içinde, Antik Yunan yöntemlerine dayalı savaş taktiklerini ve belirli savaş araçlarını ayrıntılı bir biçimde tanıtmaktadır.

KAYNAKÇA

Kai Brodersen (yya.), Arrianos / Asklepiodotos: Die Kunst der Taktik, Sammlung Tusculum, Berlin: De Gruyter 2017. ISBN: 978-3-11056216-3; Paul Cartledge, James S. Romm, Robert B. Strassler, Pamela Mensch, The landmark Arrian: the campaigns of Alexander, Landmark Series, New York: Pantheon 2010. ISBN: 978-0-37542346-8; Rudolf Hercher, Arriani Nicomediensis Scripta Minora, Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, Leipzig: B. G. Teubner 1854; Philip A. Stadter, Arrian of Nicomedia, Chapel Hill, NC: The University of North Carolina Press, 1980; Ronald Syme, “The career of Arrian”, Harvard Studies in Classical Philology 86, 1982, s. 171-211; Everett L. Wheeler, Flavius Arrianus: a political and military biography, Durham, NC: Duke University’de Yayımlanmamış Doktora Tezi 1977.

Ergün LAFLI