Nüfus ve vatandaşlık işlemleri ile ilgili mevzuat geçmişten günümüze devletlerin ihtiyaçlarına göre şekillenmiştir. Türkiye Cumhuriyeti devleti de idare ve teşkilat olarak yapılanmasını Osmanlı Devleti’nden devralmıştır. Osmanlı Devleti klasik idari teşkilatında vergi ve vergi nüfusu potansiyelinin kayda geçirilmesine “Tahrir” denilmektedir.
Tahrirler vergi verimliliğini temel alacak bir şekilde tutulmuştur. Zamanla umumi değişiklikler olması, vergi gelirlerinin herhangi bir şekilde artması ya da eksilmesi ve tahrir harici kalan gelirleri deftere kaydetmek gayesiyle yapılmıştır. Tahrirlerde vergi mükellefleri belirlendiği için vergi veren erkek nüfus kayıt altına alınmıştır.
1826’da Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından sonra yeni ordu kurma çalışmaları çerçevesinde vergi ve insan potansiyelinin tespit edilmesi gereği ortaya çıkmıştır. Bu doğrultuda 1830 yılında bütün memlekette nüfus sayımı ve emlâk tespiti yapılması kararlaştırılmıştır.
Sayım memurlarının gittikleri yerlerden gönderdikleri istatistikî bilgiler İstanbul’da toplanmaya başlanmıştır. 1831’de nüfus ve emlâk tespitiyle ilgili bu defterleri korumak, buradaki kayıtlara göre vergileri yeniden hesaplamak ve nüfus değişikliklerini tespit etmekle görevli “Cerîde Nezâreti” kurulmuştur.
1874 yılında nüfus sayımı işlerinden sorumlu olmak üzere “Tahrir-i Nüfus Umum Müdürlüğü” kurulmuştur. 1881’de hazırlanan “Sicil-i Nüfus Nizamnamesi” çerçevesinde bir nüfus sayımı başlatılmıştır. 1883 yılında tamamlanabilen nüfus sayımı, kadın ve erkeklerin birlikte kaydedildiği ilk nüfus sayımıdır. Bu sayımda tutulan defterler; il, ilçe, mahalle/köy ve hane esasına göre tutulmuştur.
1902 yılında “Sicil-i Nüfus Nizamnamesi” yürürlüğe konulmuştur. Nizamname çerçevesinde 1904 sayımı gerçekleştirilmiştir. 1883’ten 1904 yılına kadar nüfus sayımları, bölgesel olarak yapılırken 1904 yılında ilk genel nüfus sayımı yapılmıştır. 1914’te Nüfus İdaresi, Dâhiliye Nezareti bünyesinde yeniden düzenlenmiş ve “Nüfus Müdüriyeti” adını almıştır. Ayrıca aynı yıl çıkarılan “Nüfus Kanunu” ve 1915 tarihli “Nüfus Nizamnamesi” ile nüfus idarelerinin kuruluş ve görevleri düzenlenmiştir. Cumhuriyet dönemine kadar Kocaeli Mutasarrıflığı bünyesinde de yukarıda verdiğimiz gelişmeler yerel manada uygulanmıştır. Nüfus işlerini Kocaeli Mutasarrıflığı bünyesindeki memurlar yürütmüştür.
Ceride Nezareti’nin yapısı ve Sicil-i Nüfus Nizamnamesi Cumhuriyet döneminde çıkarılan kanunlarla yeniden düzenlenmiştir. Cumhuriyet döneminin ilk nüfus sayımı 1927 yılında yapılmıştır. 1928 yılında ise 1312 sayılı Türk Vatandaşlığı Kanunu yürürlüğe konulmuştur. 1934’te yürürlüğe giren Soyadı Kanunu ile kişi karışıklığına yol açan yazım usulü sona ermiş ve yeni bir nüfus yazım sistemine geçiş yapılmıştır.
3 Şubat 1985 tarihinde yürürlüğe giren 3152 sayılı Kanun ile Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü, İçişleri Bakanlığı’nın ana hizmet birimi olarak düzenlenmiştir. Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü’ne bağlı hizmet veren İl Nüfus ve Vatandaşlık Genel Müdürlüklerinin görevleri il içinde nüfus, vatandaşlık ve evlendirme hizmetlerinin mevzuata uygun ve düzgün bir biçimde yürütülmesini, nüfus kütüklerinin ve adres kayıtlarının eksiksiz, düzenli ve güncel bir şekilde tutulmasını sağlamak amacıyla gereken tedbirleri almak ve uygulamak, valiliğin; Bakanlık, ilçeler ve diğer kuruluşlarla nüfus ve vatandaşlık hizmetlerine ilişkin haberleşmelerini yapmak, il müdürlüğüne gönderilen ödeneklerin kullanılması, tahakkuku ve taşınır iş ve işlemlerinin mevzuata uygun olarak yapılmasını sağlamak, nüfus hizmetlerinin daha etkin ve verimli bir şekilde yürütülmesi için halkla ilişkileri düzenlemek ve halkın bu hizmetlere katkısını sağlamak amacıyla gerekli girişimlerde bulunmak, vatandaşlık başvuru inceleme komisyonuyla ilgili sekreterya görevlerini yapmaktır.
Kocaeli’nin konumu önemli bağlantı yollarının güzergâhı üzerindedir. Anadolu-Asya karayolu bağlantı yolları üzerinde bulunan Kocaeli aynı zamanda, Osmanlı Devleti’nin kuruluşunun gerçekleştiği coğrafya olması nedeni ile nüfus dinamiği çok eski aileleri ihtiva etmektedir. 1856 yılından itibaren yoğun bir göç dalgasına uğrayan Anadolu’nun günümüze kadar en yoğun göç aldığı bölge de Kocaeli bölgesidir. Bu gerçeklerden hareketle bu dinamik nüfusun istatistiğini tutan İl Nüfus ve Vatandaşlık Genel Müdürlüğü’nün mesaisinin de yoğunluğu dikkat çekmektedir. Kocaeli İl Nüfus ve Vatandaşlık Müdürlüğü, Kocaeli Valiliği’nin bulunduğu kampüste, Körfez Mah. Ankara Karayolu Cad. No:129 İzmit adresinde hizmet vermektedir. e-posta: kocaeli@icisleri.gov.tr’dir.
KAYNAKÇA
Cevdet Küçük, “Cerîde Nezâreti”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C.7, İstanbul 1993, ss. 409-4110; Mehmet Salih Erpolat, “Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Kocaeli Sancağı’nda Dini Hayatın İzleri”, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, Sayı VI/1, İzmir 2020, ss. 1-37; https://nvi.gov.tr/il-nufus-ve-vatandaslik-mudurlugu-gorev-yetki; https://nvi.gov.tr/kocaeli; https://www.nvi.gov.tr/
Harun ÇOBAN