Geç Roma ve Erken Bizans Dönemi İmparatorluk Darphanesi
Nikomedia Darphanesi İS 294 ile 627 yılları arasında Geç Roma ve Erken Bizans imparatorlukları sınırlarında yaygın olan altın, gümüş ve bronz sikkeleri basan bir imparatorluk darphanesidir. Erken Bizans Dönemi’nde Nikomedia Darphanesi Konstantinoupolis (İstanbul), Kyzikos (Erdek), Herakleia Pontika (Karadeniz Ereğlisi), Antiocheia (Antakya) ve Alexandria (İskenderiye) ile birlikte yoğun faaliyet gösteren ve Akdeniz’den, Karadeniz’e, Çin’den, İsveç’e birçok yere yayılmış Bizans sikkelerinin basıldığı bir atölye niteliğine sahiptir. Bunda kentin Geç Roma ve Erken Bizans dönemlerindeki deniz gücünün ve ticaretinin etkisi vardır. Anadolu’nun birçok yerinde İS 4. yüzyılın başından İS 7. yüzyılın başına kadar Nikomedia darphanesinde basılmış bronz, gümüş ve altın sikkeler ele geçirilmiştir (Res. 1).
Metropolis’te 2008 yılı kazılarında ele geçen sikkeler arasında, Letoon’da 2014 yılında ele geçirilmiş Heraklius Dönemi’ne ait (İS 610/611) 40 nummi, Myra’da 2009 yılında ele geçirilen I. Valerianus Dönemi’ne ait (İS 253-260) sikke, Olba’da 2010 yılında ele geçirilen Heraklius Dönemi’ne ait (İS 610-641) sikkeler arasında, Ankara-Roma Hamamı Sütunlu Cadde kazısında 2010 yılında ele geçirilen I. Valentianus Dönemi’ne ait 23 sikke, Procopius Dönemi’ne ait 6 sikke ve Valens Dönemi’ne ait 60 sikke, Zerzevan Kalesi’nde 2014 yılında ele geçirilen İS 565-578 yıllarına ait Nikomedia darbı yarım follis gibi binlerce örnek derlenebilir. Ayrıca Anadolu müzelerinden yayınlanan Bizans Dönemi sikke kataloglarında Nikomedia’da darp edilmiş Erken Bizans Dönemi sikkeleri bir hayli yoğundur. Bu konudaki en iyi örnekler Çorum, Erzurum ve Mardin Müzeleri’dir.
Aslında Nikomedia kenti Hellenistik dönemden beri sikke basmakta idi. Kentin Roma İmparatoru Diocletianus tarafından İS 292 yılında başkente dönüşmesi ile beraber Pontus eyaletine nakit sağlamak zorunda olan imparatorluk darphanesini kurmak için Nikomedia oldukça uygun bir konuma sahipti. İS 294 yılından itibaren altın, gümüş ve özellikle bronz sikke basan kent, iki sikke atölyesinde (officina) sikke basmıştır ki bu kadar önemli bir şehir için bu sayı şaşırtıcı derecede düşüktür. Aslında, Nikomedia Darphanesi’nin İS 3. yüzyılın sonlarında devletin daha kolay idare edilebilmesi için uygulanan dörtlü hükûmet sistemi olan Tetrarşi döneminde darp ettiği follis sayısı diğer darphanelerden önemli ölçüde azdır.
İkinci Tetrarşi sırasında, Nikomedia Darphanesi üretimini önemli ölçüde arttırmış ve sonunda I. Licinius hükümeti sırasında (İS 308-324) yedi adet sikke atölyesi faaliyet göstermiştir. İS 363 yılında Roma İmparatoru Julianus’un para reformu, Nikomedia Darphanesi’nin üretimini düşürmüş ve ofis sayısını da üçe indirmiştir. Yüzyılın sonunda Konstantinopolis’in gelişimi, Geç Roma ve Erken Bizans dönemi imparatorlarını, Nikomedia’yı imparatorluk başkentinin kalesi olarak güvence altına almanın rahatlığına ikna ettiğinden, kentin egemenlik alanındaki askeri varlık artar; bu durum da nakit ihtiyacında bir artışa dönüşür. Bu dönemde dördüncü yeni bir ofis, böyle bir artışla başedebilmek için darphanede bulunan diğer üç atölyeye katılmıştır. Bu dört ofis İmparator Arcadius’un saltanatının sonuna kadar, yani İ.S. 408 yılına değin faaliyet göstermiştir. Erken Bizans döneminde, özellikle I. Justinianus döneminde (İS 527-565) sikke basmaya devam eden Nikomedia Darphanesi İS 627 yılına kadar aktiftir.
Nikomedia Geç Roma ve Erken Bizans imparatorluk sikkelerinin stili, tasvirlerde bir gerçekçilik eksikliği ile çok belirgin bir Doğu ikonografisi etkisi ile karakterize olmuşlardır. Sikkelerin üretim kalitesi iyi olsa da, özellikle Tetrarşi döneminde sikke işçiliğinin ulaştığı sanatsal seviye çok yüksek değildir; daha sonraki dönemlerde ise dönemin geri kalan darphanelerinin seviyesine ulaşmaya çalışmıştır.
Ergün LAFLI