Diyanet İşleri Başkanlığı Kocaeli İl Birimi/ Hizmetleri
Osmanlı Devleti’nde başkentte bulunan şeyhülislamın yanında vilayet, sancak ve kazalarda halkın sorduğu sorulara cevap vermek üzere müftülükler kurulmuştur. Tespit edilmiş olunan ilk Kocaeli müftüsü 1898 yılında atanmıştır. 1898 ile 2021 yılları arasında hala görevde bulunan il müftüsüyle birlikte 14 müftü görev almıştır. Bu isimler, Hasan Fehmi Moralı (1898-1930), Eyüp Atay (1930-1934), Mehmet Emin Sayın (1934-1962), Mehmet Eren (1962-1967), M. Cevat Durceylan (1967), Abdullah Saraçoğlu (1968- 1974), Mehmet Kuzu (1974-1986), Fahri Kayadibi (1987-1998), Hikmet Kutlu (1998-2003 / 2003-2009), Ahmet Zeki Elturan (2003), Mehmet Sönmezoğlu (2009-2015), Yusuf Doğan (2015-2019) ve Sinan Cihan (2019-devam ediyor)’dır.
Osmanlı Devleti döneminde atanan müftüler iyi birer dini eğitim almış kişilerdi. Fakat ehil olmayan kişilerin din hizmetleri alanındaki görevlere atanmasını önlemek amacıyla da 1 Ekim 1800’de yayınlanan fermanla sınav usulü getirilmiştir. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın kurulmasından sonra ise 14 Haziran 1935 tarihinde teşkilat kanunu çıkarılmıştır. Bu kanunla taşra teşkilatının müftü, müsevvit, vaiz ve dersiamlardan oluştuğu ifade edilmiştir.
Cumhuriyetin ilanından sonra hem görev yapmakta olan hem de görevi başında olan müftü / müftü adayları birer sınava tabi tutulmuşlardır. Soruların genel mahiyeti dini bilgiyi tespite yöneliktir. Ancak bununla beraber her sınav kâğıdında görülmemekle birlikte ülke ve şehirlerle ilgili sorular da bulunmaktadır. Ayrıca bir ayet-i kerime ya da hadisi şeriften tercüme yapılması da istenmiştir.
1925 yılında İzmit’te imamlık sınavına giren Reşit Bey’in sınav soruları şunlardı: Cenazeyi gusül etmek nedir? Cenaze kabire nasıl konulur? Kocası vefat eden bir kadının bekleyeceği süre ne kadardır? Karadeniz’in etrafında hangi ülkeler vardır?
Sınavda sosyo-kültürel konular ile ilgili sorular dikkat çekmektedir. Örneğin: “Türkiye’nin şimalinde ve cünubünde hangi denizler vardır?, Hasta olan bir adam ne yapmalıdır?, Türkiye Cumhuriyeti’nin merkezi neresidir, dahilde midir?, İzmit hangi tarihte ve kimin tarafından fethedilmiştir?, İyi yanmamış kömürden insana ne zarar gelir?, Bağdat’ta kimler hükümet icra etmektedir?, Meşhur Türk hükümdarlarından kimler gelmiştir?, Hıfzıssıhha ne demektir?, Türkiye Cumhuriyeti’nin meşhur vilayetlerini sayın, Türkiye Cumhuriyeti’nin merkezi neresidir ve miktarı nüfus ne kadardır?, Türkler hangi kıtada ve nerelerde sakin olurlar?” gibi sorular yöneltilmiştir.
Halka verilecek vaazlar öğüt niteliği taşıdığı için önemlidir. Vaizlerin iyi yetişmesini sağlamak için 1911 yılında yüksek vaiz okulu (Medresetü’l Vâizîn) açıldı. Bu nedenle 1924 yılında cami ve mescitlerde vaaz edeceklere yönetmelik hükümlerine göre işlem yapılmasının üzerinde ciddiyetle durulmuştur. Hariçten vaaz verecek kişilerle ilgili de çeşitli tedbirler alınmıştır. 1934 yılında Ramazan ayında vaaz verecek belgeli hocaların isim ve memleketlerini gösterir çizelgelerle Emniyet Müdürlüğü’ne başvuru yapılması istenmiştir. 1939 yılında da kadrolu veya geçici olarak istihdam edilecek vaizlerin durumları valiliklerce incelenip tespit edildikten sonra müftülüklerce vaaza izin verileceği bildirilmiştir. Vaizlerin ay içinde yaptıkları vaazların özetlerini her ay düzenli olarak Diyanet İşleri Başkanlığı’na göndermeleri istenmiştir. En az haftada iki ve ayda sekiz vaazın özetinin gönderilmesinin ihmal edildiği durumlarda hem müftü hem de vaiz hakkında kanuni işlem yapılmaktaydı.
1924 yılında vaizler, vaaz ve hutbe esnasına siyasi konulara girmemeleri konusunda uyarılmışlardır. Bu uyarıların yanında halkın dikkatinin çekilmesi için bazı konular vaizlere verilerek bu konulardan bahsetmeleri kendilerinden istenmiştir. Keza millî mücadele döneminde İzmit Müftüsü Hasan Fehmi Efendi milleti, hükümete ve orduya yardıma çağıran bir beyanname yayınlamıştır.
Nisan 1925 tarihinde gerçekleştirilen yeniliklerle ilgili olarak vaazlarda uçağın öneminden bahsedilmesi ve “Tayyare Cemiyeti”ne üye olunması için teşvikte bulunulması istenmiştir. Ramazan ayında yapılan vaazların ise cemaatin ruhuna hitap etmesi, Allah korkusu, Allah ve peygamber sevgisi, hak ve vazife, vatan ve millet sevgisinin gönüllere yerleştirilmesine çalışılması talep edilmiştir. Vaaz ve nasihatle görevli olanların her hafta toplanarak zaman ve zemine uygun ve halkı aydınlatacak konular seçmesi istenmekteydi.
1952 yılında vaizlerle ilgili olarak bir düzenleme yapılmıştır. Herhangi bir müftülükten daha önce vaizlik belgesi verilmiş ya da izin verilmiş ve o zamana kadar sınavsız vaaz vermekte olanların sınava alınmasına karar verilmiştir. Geçici vaizlik yapmak üzere müftülüklere müracaat eden kişilere müftülüklerin başkanlığı altında dersiam ve vaizlerden, yoksa yeterliliği olan imam ve hatiplerden oluşan ilmi bir heyet huzurunda ayet-i kerime ve hadis-i şerif tercüme ettirilmesi, akâid ve fıkıhdan da üçer sorunun cevaplarının kendi el yazılarıyla yazdırılması ve ayrıca vaaz anlatımı yaptırılması ve yeterlilikleri sabit olanların Emniyetçe durumları incelendikten sonra yalnız o bölgede ve üç aylarda fahri olarak vaaz ve nasihatte bulunabilmelerine karar verilmiştir.
1935 yılı ağustos ayında Kocaeli’nde bir camide verilmiş olan vaazların konuları şunlar olmuştur:
Birinci Cuma: Ahiret gününde mümin ve kâfir ve münafıkların ahali ve mevkilerinden bahsedilmiştir. İkinci Cuma: Yemin ile nezrin ahkâm-ı şeriyyeleri hakkında vaaz verilmiştir. Üçüncü Cuma: Fakirler ve öksüzlere yardım hakkında vaaz verilmiştir. Dördüncü Cuma: Ahkâm-ı ilahiye uyanlar ile uymayanların durumlarına dair vaaz verilmiştir.
1936 yılı kasım ayında Eşme köyü vaizi ise şu konular hakkında vaaz vermiştir:
Birinci Cuma: Güzel ahlaka sahip kişilerin maddi manevi sahip oldukları yararlardan bahsedilmiştir. İkinci Cuma: Recep ve Şaban aylarında ve diğer günlerde nafile oruç ve ibadetlerin ecir ve sevabından bahsedilmiştir. Üçüncü Cuma: İslam dininde yardımın önemi ve maddi manevi faydalarından bahsedilmiştir. Dördüncü Cuma: Askerliğin maddi manevi faydalarından bahsedilmiştir.
Karşımıza çıkan diğer vaaz ve nasihat konuları ise şunlardır: Dini İslam’da iktisat ve tasarrufun ehemmiyeti, vatan müdafaasının maddi ve manevi faydasından, Mücahitlere yardımda bulunmanın maddi manevi mükâfatından, Dini İslam’da ilim öğrenmenin derece ve ehemmiyetinden, Cihat için ianede bulunmak ve bunun maddi manevi faydalarından, Tayyare Cemiyeti’ne yardım ve ba-husus vatan uğrunda gerek mal gerek can fedakârlığı hakkında olup bunun maddi ve manevi faydalarından, İslamiyet’te maddi ve manevi çalışmanın ehemmiyetinden, ağaç ve bağcılık hakkında olup bunun maddi ve manevi faydalarından, Tedavi hakkında olup bunun maddi ve manevi faydalarından, Ahiret gününde mümin, kâfir ve münafıkların ahali ve mevkilerinden, Yemin ile adaklar hakkında dinen yapılmaması gerekenler, Fakir ve öksüzlere yardım ve dinen yapılmaması gerekenlere uyanlar ve uymayanlardan bahsedilmiştir.
Müftülüğe bağlı olarak dini hizmetleri gerçekleştiren görevlilerin aldıkları ücretlere baktığımızda, 1929 yılında Merkez Müftüsü Hasan Fehmi Bey 63.65 lira ücret almaktaydı. Merkez vaizi ise 22.12 lira ücret alıyordu. Müezzin, müftü müsevviti, imam, hatip, hafız, kayyım ve hademe ücretleri de 17.10 ile 6.18 lira arasında değişmekteydi. 1948 yılında Kocaeli Sofular ve Davulcular camilerinde görev yapan iki imam kendileri ve halkın isteğiyle maaş almak yerine mahsul toplamak suretiyle kazanç sağlamaya karar vermişlerdir. Çalköy Köyü Camii hatibi ise yine kendi isteğiyle dörder kilo buğday almak suretiyle kazancını elde etmiş olacaktı.
KAYNAKÇA
BOA. DİR. 51.000/6.53.1/ 01.09.1925; 51.000 / 6.55.1 /31.12.1948, 51.000 / 6.49.1 / 12.12.1938; 51.000 / 4.31.30 /25.04.1952; 51.000 / 4.31.29 / 24.03.1952; 51.000 / 4.30.20 /01.04.1947; 51.000 / 4.30.17 / 20.06.1946; 51.000 / 12.103.71/ 30.11.1945; 51.000 / 4.30.09 / 15.08.1944; 51.000 / 4.36.10 /21.04.1939; 51.000 / 12.101.18 / 27.11.1934; 51.000 / 13.114.26/ 13.04.1925; 51.000 / 5.43.9 / 22.07.1924; 51.000 / 5.43.5 /03.04.1924; 51.000 / 12.98.44 / 31.08.1925; Tuğba Çalışkan,“Kocaeli Müftülüğü (1923-1938)”, Uluslararası Orhan Gazi ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu V Bildiri Kitabı, Kocaeli 2019,s. 1025-1031; Mehmet Bulut, “Osmanlı’dan Günümüze Müftülerin Seçimleri, Atanmaları ve Seçimlerinde Esas Alınan Eğitim Kriterleri”, Dini Araştırmalar Dergisi, Temmuz-Aralık 2012, Cilt: 15, Sayı: 41, s. 91; Ahmet Sinan Kara, Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyılında Müftülük: Müftülerin Eğitim, Tayin, Azil ve Sosyal Hayattaki Konumları, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2011, s. 176; Tuğba Yalçın Aydeniz, Osmanlı’da İlk Vaiz Yüksek Okulu: Medresetü’l-Vâizîn, Osmanlı İstanbul’u, III: III. Uluslararası Osmanlı İstanbul’u Sempozyumu Bildirileri, Editörler Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız, Emrah Safa Gürkan, İstanbul 2015, s. 604; Özel, Sabahattin, Millî Mücadelede İzmit-Adapazarı ve Atatürk, Derin Yay., İstanbul 2005,s. 240; https://kocaeli.diyanet.gov.tr/sayfalar/contentdetail. aspx?ContentId=92&MenuCategory=Kurumsal, Erişim Tarihi: 26.07.2021; https://kocaeli.diyanet.gov.tr/sayfalar/contentdetail. aspx?ContentId=91&MenuCategory=Kurumsal, Erişim Tarihi: 26.07.2021; https://kocaeli.diyanet.gov.tr/sayfalar/contentdetail. aspx?ContentId=89&MenuCategory=Kurumsal, Erişim Tarihi: 26.07.2021; https://kocaeli.diyanet.gov.tr/sayfalar/contentdetail. aspx?ContentId=88&MenuCategory=Kurumsal, Erişim Tarihi: 26.07.2021; https://kocaeli.diyanet.gov.tr/sayfalar/contentdetail. aspx?ContentId=87&MenuCategory=Kurumsal, Erişim Tarihi: 26.07.2021; https://kocaeli.diyanet.gov.tr/sayfalar/contentdetail. aspx?ContentId=86&MenuCategory=Kurumsal, Erişim Tarihi: 26.07.2021; https://kocaeli.diyanet.gov.tr/sayfalar/contentdetail. aspx?ContentId=85&MenuCategory=Kurumsal, Erişim Tarihi: 26.07.2021; https://kocaeli.diyanet.gov.tr/sayfalar/contentdetail. aspx?ContentId=84&MenuCategory=Kurumsal, Erişim Tarihi: 26.07.2021; https://kocaeli.diyanet.gov.tr/sayfalar/contentdetail. aspx?ContentId=83&MenuCategory=Kurumsal, Erişim Tarihi: 26.07.2021; https://kocaeli.diyanet.gov.tr/sayfalar/contentdetail. aspx?ContentId=81&MenuCategory=Kurumsal, Erişim Tarihi: 26.07.2021; https://kocaeli.diyanet.gov.tr/sayfalar/contentdetail. aspx?ContentId=1059&MenuCategory=Kurumsal, Erişim Tarihi: 26.07.2021; https://kocaeli.diyanet.gov.tr/Sayfalar/persondetail.aspx?MenuCategory=Kurumsal2&PersonelID=il-muftumuz, Erişim Tarihi: 26.07.2021.
Tuğba ÇALIŞKAN