Hereke Fabrika-i Hümayunu’nda Muallim

Musa Efendi, Yemenici Ahmed Ağa’nın oğludur. Şöhreti Yemenicizade’dir. 1845/1846 (H.1262) senesinde Gebze kazasına tabi Hereke köyünde doğmuştur. Hereke’de yer alan sıbyan mektebinde mukaddemât-ı ulûmu okumuştur. Türkçe okuryazardır. Dokuma işleminde kullanılacak ipeklerin türlerini tayin göreviyle, Hereke Fabrika-i Hümayunu’nda 20 Ocak 1855’ten 14 Mart 1873’e kadar istihdam olunmuştur. 15 Mart 1873’te 15 guruş yevmiye ile bu fabrikada muallim muavinliğine tayin edilmiştir. 15 Mart 1875’te yevmiyesi 20 guruşa çıkmıştır. 14 Kasım 1876’da fabrikanın faaliyetlerini durdurmasından dolayı yevmiyesi bu sırada 10 guruşa düşmüştür. 13 Mart 1877’de 750 guruş maaşla muallim-i evvelliğe (birinci öğretmen) terfi edilmiştir. 14 Mart 1880’deki düzenlemelerde maaşının zammında kısılma yapılarak, maaşı 600 guruşa indirilmiştir. 14 Mart 1881’den 13 Ocak 1883’e kadar fabrikanın yine işlevini durdurmasından dolayı yarım maaş aylık almıştır. 14 Ocak 1884 tarihinde maaşı 1000 guruşa doldurulmuş ise de fabrikanın kapalı bulunmasından dolayı 13 Mart 1881 tarihine kadar maaşını 500 guruş olarak almıştır. Musa Efendi’nin maaşı 13 Ocak 1891’de 1250 guruşa, 5 Nisan 1892’de 1400 guruşa, 1 Temmuz 1893’te 1500 guruşa çıkmıştır.

29 Ocak 1884 tarihinde 4. rütbeden Mecidî Nişanı ile taltif edilmiştir. 16 Ağustos 1886’da rütbe-i salise tevcihi, 13 Eylül 1887’de 4.rütbeden nişan-ı âli-i Osmanî, 9 Mart 1891’de gümüş iftihar ve 26 Mart 1893’te gümüş liyakat madalyaları almaya layık olmuştur. 21 Ocak 1893’te sâniye sınıf-ı sanîsi ve 22 Aralık 1895’te sâniye sınıf-ı mütemâyizi rütbelerine terfi edilmiştir. Ayrıca 1887’de, Peygamber Efendimize ait kisve-i saadetin imalinde kullanılan ipeğin temininde gayretli çalışmaları görülen Musa Efendi 4. rütbeden Mecidi Nişanı’na layık görülmüştür.

13 Mart 1897’deki genel düzenlemelerde maaşında kısılmaya gidilerek aylığı 1425 guruşa indirilmiştir. 13 Aralık 1897’de maaşı 1625 kuruşa yükselmiştir. 17 Kasım 1898’de çalışma ve gayretlerinden dolayı rütbesinde değişikliğe gidilerek 3. rütbeden Nişan-ı âli-i Osmanî ihsan buyrulmuştur. Musa Efendi rütbe ve terfilerin yanı sıra Fransa Devleti tarafından verilen Officier d’Académie nişanını da almaya layık görülmüştür. 9 Kasım 1901’de maaşı 1900 guruşa yükselmiştir. Vazifesindeki başarısına mebni 14 Mayıs 1905’te 2. rütbeden Mecidî Nişanı almıştır. Başarı ve çalışmalarına bağlı olarak ayrıca 5 Nisan 1903’te rütbe-i ula sınıf-ı sanîsi rütbesine terfi edilmiştir. 19 Ekim 1903 tarihinde vefat ettiği belirtilmiştir. Hereke Fabrikası müdüriyetince yapılan incelemelerde Musa Efendi’nin vazifesini ifada gayretli olduğu ve iyi halini koruduğu ifade edilmiştir.

Musa Efendi’nin Ahmed Hayri ve Mehmed isminde iki oğlu vardır. Oğlu Ahmed Hayri Efendi de Hereke’de görevde bulunmuştur. Ahmed Hayri, 1882/83 (H. 1300) tarihinde Hereke kasabasında doğmuştur. Hereke Fabrika-i Hümâyûnu İbtidâi Mektebi’nde temel dini dersleri, resim, kumaş dokuma ve imali konularını tahsil ederek diploma almıştır. Türkçe okuyup yazmaktadır. Fabrikanın resimhanesine çalışmıştır. Bir zaman sonra fabrika muallim muavinliğine tayin edilmiştir. 20 Kasım 1903 (29 Şaban 1321) tarihinde sanayi madalyası verilmiştir. Diğer oğlu Mehmed ise Yemenici Ahmet Usta’nın torunu olarak bilinir. 1879/1880 (H.1297) tarihinde Gebze kazasına tabi Hereke köyünde doğmuştur. Hereke Fabrikası iptidai mektebinde mukaddemat-ı ulumu tahsil edip, şahadetname aldıktan sonra fabrikanın resimhanesine dâhil olmuştur. Bir buçuk sene kadar resim tanzimi ile kumaş imali üzerine nazari ve ameli olarak eğitim almış ve 19 Ağustos 1892 tarihinde 1,5 guruş yevmiye ile Hereke fabrikası resimhanesine çıraklık için kayıt olmuştur. 20 sene burada çalıştıktan sonra 12 Ekim 1902 tarihinde aylık 400 guruş maaşla kemha muallimliğine tayin edilmiştir. Görevi sırasında gümüş sanayi madalyası ile taltif edilmiştir Hereke Sümer Camii girişinde yer alan Musa Efendi’nin mezartaşı üzerinde şunlar yazmaktadır:

“Allah kerim ve muindir. Sanatını icra için, devlete hizmet için gayretle çalışarak bütün ömrünü feda etti. Bu erdemli ve fen bilgileriyle bezenmiş işte burada gömülü. Ruhunu memnun eyle. İhlâs okuyarak ziyaretçiler eğer günahı varsa Allah’ım sen bağışla, yok başka sığınak. Sığınılacak yer ancak sensin. Şakir kulun hüzünle dedi tam tarihi. Şu dünyadan çekdi elini, tecelliye mazhar olmak için Musa. Ula sınıf-ı sanisi ricalinden Hereke Fabrika-i hümayunu muallim-i evveli Musa Efendi’nin ruhuna Fatiha. Sene 1319 (1901/1902)”

12.02.1907 tarihinde ailesine maaş bağlanmıştır.

Fabrika civarında Yalıbağları denilen yerde mutasarrıf olduğu vakıf arazi üzerine ruhsatsız iki hane yaptığı için, ceza olarak kendisinden iki misli öşür alınması kararlaştırılmıştır. Musa Hilmi Efendi’nin 1895 yılında bir tarihçe yazdığı ve fabrikanın kuruluşu hususunda ilginç bilgiler verdiği belirtilmektedir.

KAYNAKÇA

BOA, HH.İ., 67/48, 19 Zilhicce 1304; Alpaslan Demir, Sicill-i Ahval Kayıtlarına Göre Herekeli Devlet Memurları, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu –II, cilt 2, Kocaeli, 2016, sayfa 1211; Recep Kankal, Sicill-i Ahval Defterlerine Göre Osmanlı Bürokrasisinde Gebzeli Memurlar (1879-1909), Gebze Belediyesi, Kocaeli, Ekim-2017, sayfa 27-28 ve 52; Ahmed Nezih Galitekin, Kocaeli’nin Dünyaca Ünlü Beldesi Hereke, Körfez Belediyesi Kültür Yayınları, Kocaeli 2015, sayfa 217, 218, 511; Emre Dölen, Osmanlı Döneminde Kocaeli’ndeki Sanayi Kuruluşları, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli 2015, cilt 2, s. 676; İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, II.Abdülhamid Han Fotoğraf Albümleri, Hereke Dokuma Fabrikası:Hereke Fabrika-i Hümayunu Muallim-i Evveli Musa ve Sermakinisti Rıza Efendi Kulları, Yerel Yer Numarası: NEKYA90453/32, 1891.

Recep KANKAL