Şeyhzade Unvanlı Âlim
“Şeyhzade” ya da “Mevlana” unvanlarıyla zikredilen Muhyiddin Mehmed, XVI. yüzyılda yaşamış Osmanlı âlimlerinden olup, Şeyh Muslihiddin Mustafa Kocevi’nin oğludur. Doğum tarihi bilinmemektedir. Devrinin âlimlerinden ders aldıktan sonra Efdalzâde’nin hizmetine girdi. İstanbul’da Hoca Hayreddin Efendi Medresesi’nde müderrisliğe başladı. Aynı zamanda amcası olan Muhyiddin Kocavi Efendi’nin kızıyla evlendikten sonra emekliye ayrıldı, kendisine maaş bağlandı. Bununla birlikte çeşitli eserler verdi. Babası gibi kendisi de Nakşibendî tarikatına bağlı olan Şeyh Muhyiddin, 1543 yılında vefat etti. Hoca Hayredin Mescidi haziresine defnedildi.
Osmanlı Arşivi’nde Şeyh Muhyiddin’e ait İstanbul’da ve İzmit sancağında bulunan vakıfları hakkında bilgiler mevcuttur. Bu vakıf türü “Vakf-ı Amm” ya da “Ulema Vakıfları” olarak nitelendirilir. Bu vakıflar içinde muallimhaneler de vardır. Nitekim XVI. yüzyılın özgün niteliklerinden biri bu tür vakıf kurumları üzerinden sosyal, ticari ve dini hayatın iç içe geçmesidir. Siyasi nüfusa da sahip ulemalar etkinliğini bu kurumlar üzerinden ifade etmeye çalışmakla birlikte kırsal ve kentsel alanlarda da hâkim konumunu göstermektedir. Şeyh Muhyiddin muallimhanelerinin inşa tarihi kesin bilinmemekle birlikte arşiv kayıtlarındaki en erken tarih 1523’tür. 1530, 1535 ve 1561 yıllarında da zikredilen muallimhane, 1759 ve 1804 tarihli arşiv belgelerinde geçmektedir. XIX. yüzyıl sonlarında muallimhane kaydı görünmemekle birlikte Şeyh Muhyiddin Vakfı’nın devam ettiği anlaşılmaktadır. Şeyh Muhyiddin’in muallimhaneleri, arşiv kayıtlarında kayınpederi olan Şeyh Muhyiddin Mescidi Mahallesi vakıfları içinde “Vakfü’l-Merhûm Şeyh Muhyiddin” adıyla yer alır. Vakfiye metninde mütevellisi, vakfedilen para, ev, dükkân, mescid ve muallimhanelerin mevkileri, miktarı ve vakıf şartları hakkında bilgi vardır. Buna göre mualimhaneler İzmit, Kandıra, Samandıra Gebze, Taşköprü’de inşa edilmiştir. Buradaki muallimhanelerin vazifeleri olmadığı için, Sultan II. Bayezid, İzmit sancağına bağlı Emirhanlı ve Çit köylerini buraya vakfetmiştir. Nitekim vakfiye metninde de Sultan Bayezid Han’a atıf vardır ve muallimleri II.Bayezid’in emri ile tayin edilmiştir. Bu köylerle birlikte arşiv kayıtlarında Şeyh Muhyiddin’e Kandıra’da Karadivan ve Türkmen ile İzmit’te Çepni köyünün de vakfedildiği bilgisi olmakla birlikte bu vakıftaki kayıtlardaki vakıf sahibi “Mevlana Şeyh Muhyiddin halife bin el-merhum Sofi Resul hazretlerine ve ondan sonra ondan olan evlatlarına,” şeklindedir.
Bu köylerden elde edilen gelirle Şeyh Muhyiddin, altmış bin akçeyi vakfederek, İzmit, Gebze, Kandıra ve Samandıra’daki muaallimhane ve muallimlerine günlüğü üçer akçe, Taşköprü’deki muallimhaneye ise iki akçe tahsis etmişti. İlim ehlinden altı kişiye ise bir cüz okumaları şartıyla günlük birer akçe verilmesi de vakfiye şartları arasındadır. Ayrıca on bin akçe daha vakfederek Uğraş kasabasında bir muallimhane yaptırılmasını üç bin akçe ile de muallimhanenin masraflarının karşılanmasını şart koymuştur. İzmit’teki muallimhanenin Süleyman Paşa Hamamı yakınlarında olduğu bilinmektedir.
KAYNAKÇA
BOA. AE. SMST. III. 350-28121; BOA. C.MF. 44-2179; BOA. İE. EV.59-6508; BOA. TT. d. 251, s. 462-463; BOA. TD.438.s.,765-767,797,802; BOA. MAD. 22.s. 83,187-190; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, Yay. Haz. A. Fikri Yavuzİsmail Özen, Meral Yay. İstanbul,1972, C. I, s. 445; Taşköprülüzade Ahmet Efendi, Eş-Şekaiku’n-Numaniye, Fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, Yay. Haz. Muhammet Hekimoğlu, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay. İstanbul, 2019, s. 644-648; Şükrü Maden, Tefsirde Haşiye Geleneği ve Haşiye-ti Muhyiddin Şeyhzade Ala Tefsiri’l Kadî ElBeyzavi Örneği, Yayınlanmamış Doktora Tezi, M.Ü. S.B.E., İslam Bilimleri Ana Bilimdalı, Danş. Ömer Çelik, İstanbul, 2013, s. 134-144.
Ayşegül YILMAZ