Roma Dönemi Yol Rehberi

Antonin Çizelgesi olarak bilinen eserin tam adı “Itinerarium Provinciarum Antonini Augusti and Imperatoris Antonini Augusti Itinerarium Maritimum”dur. Yazarı ya da derleyeni ve yapım tarihi belli değildir. Roma İmparatorluğu’ndaki yolları, şehirleri ve uzaklıkları gösteren bir “itinerarium” yani yol çizelgelerinin bulunduğu bir rehberdir. Günümüze ulaşan ve çeşitli tarihlerde baskısı yapılan örneklerindeki şehirlerin adlandırılmasından ve kuruluş tarihlerinden yola çıkılarak 3. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Bu türdeki diğer kayıtların azlığı nedeniyle ve coğrafi olarak Roma İmparatorluğu şehirleri hakkında bilgi sağladığı için değerli tarihi bir kayıttır. Karadaki civitas (şehirler), mansionum (köyler), mutationum (Konak at değiştirme yerleri) yerleşmelerin arasındaki uzaklıkların yanı sıra, “Itinerarum Maritimum” altında limanların arasındaki denizyoluyla uzaklıkları içeren bölüm de bulunmaktadır. Rehberdeki bilgiler muhtemelen İmparator Titus Aelius Hadrianus Antoninus Pius (d. 86-ö. 161) ya da Marcus Aurelius Antoninus (Caracalla) (d. 188-ö. 217) zamanında hazırlanan resmi kayıtlara dayanmaktadır. Kayıtların el yazması olarak bir araya getirilmiş hali ise, İmparator Gaius Aurelius Valerius Diocletianus (d. 244-ö. 311) zamanında 3. yy.da tamamlanmıştır ve rehber, ilk Roma İmparatoru Caesar Divi Filius Augustus’a (d. MÖ. 63ö. 14) atfedilmiştir. Günümüze ulaşan el yazması örneklerinden biri olan 1436 tarihli eser, Oxford Üniversitesi, Bodleian Kütüphanesi MS. Canon. Misc. 378 kayıtlıdır. İlk modern baskıları editörlerin değerlendirmeleri ve açıklamalarıyla 1735 yılında Wesseling, 1848 yılında Parthey ve Pindar tarafından yapılmıştır. İmparatorluğun Afrika, Asya ve Avrupa topraklarının bölümlere ve alt bölümlere ayrıldığı rehber, Latince olarak düzenlenmiştir. Yerleşimler arası uzaklıklar Roma rakamıyla ve MP kısaltmasıyla belirtilen Roma mili (milia passuum = 1,47 km.) ölçüsüyle verilmektedir. Rehberde “Thracia Bithynia” olarak belirtilen bölümde “Bithinia” eyaleti içinde verilen Kocaeli çevresi, özellikle İmparator Diocletianus zamanında Kudüs’e giden Hıristiyan hacılar için önemli bir geçiş güzergâhıdır. Nikomedia (İzmit), Konstantinopolis’ten (İstanbul) sonra doğuya uzanan yolda ticaret ve yönetim merkezidir. Bizans Dönemi’nde “Hacı Yolu” olarak adlandırılan bu güzergâh öncelikli olarak askeri amaçla kullanılmışsa da, Roma döneminde hem askeri birliklerin, hem de Karadeniz’den gelen hammadde ve ürünlerin Anadolu’nun iç kısımlarına nakledilmesinde kullanılmıştır. Rehberde Kocaeli bölgesi yerleşmeler “De Thracia in Asiam (Trakya’dan Asya’ya)” olarak adlandırılmış bölümde yer almaktadır. Civitas Constantinopoli Calcedonia (Şehir-Kadıköy), Mutatio Nassete (Konak yeri-Maltepe), Mansio Pandicia (Köy-Pendik), Mutatio Pontamus (Konak yeri-Çayırova), Mansio Libissa (Köy-Gebze), Mutatio Brunca (Konak yeri-Hereke), Civitas Nicomedia (Şehir-İzmit), Mutatio Hyribolum (Konak yeri-Ereğli), Mansio Libum (Köy-Karamürsel), Mutatio Liada (Konak yeri-Sarıağıl), Civitas Nicia (Şehir-İznik) adlarıyla belirtilen yerleşmelerdir. Çizelgede yerleşimler arasındaki uzaklıklar Nassete 7 mil (10,3 km. Maltepe), Pandicia 7 mil (10,3 km. Pendik), Pontamus 13 mil (19,2 km. Çayırova), Libissa 9 mil (13,3 km. Gebze), Brunca 12 mil (17,7 km. Hereke), Nicomedia 13 mil (19,2 km. İzmit), Hyribolum 10 mil (14,8 km. Ereğli), Libum 11 mil (16,2 km. Karamürsel), Liada 12 mil (17,7 km. Sarıağıl), Nicia 8 mil (11,8 km. İznik) olarak verilmiştir. Ayrıca rehberde açıklama yapılarak Libissa’da (Gebze) Afrikalıların Kralı Annibalianus’un (Hannibal, d. MÖ. 247 ö. MÖ. 183/181) mezarı olduğu belirtilmektedir. Rehberin başka bir bölümünde ise uzaklıklar Calcedonia (Kadıköy) ve Pandicia 15 mil (22,1 km. Pendik), Libissa 24 mil (35,4 km. Gebze), Nicomedia 22 mil (32,5 km. İzmit) olarak verilmiştir. Uzaklıkların göreceli doğrulukları bu dönemde yapılan harita ve yol rehberlerinin projeksiyon yöntemlerinden kaynaklanmakta ve gerçek verilerde, şekillerde bozulmalar görülmektedir. Bununla birlikte, tüm uzaklıkların bir kasaba ya da kalenin merkezinden ölçülmediği, daha çok dış sınırdan ya da şehir bölgesinden ölçüldüğü de düşünülebilir.

KAYNAKÇA

Ed. Petrus Wesselingius, Vetera Romanorum itineraria, sive, Antonini Augusti Itinerarium cum integris Jos. Simleri, Hieron. Suritae, et And. Schotti notis, Itinerarium Hierosolymitanum, Apud J. Wetstenium & G. Smith, Amsterdam: 1735; Ed. Gustav Friedrich Constantin Parthey ve Moritz Edward Pinder, Itinerarium Antonini Augusti et Hierosolymitanum, Nicolai Berolini, Berlin: 1848; Richard J.A. Talbert, “Author, Audience and the Roman Empire in the Antonine Itinerary”, Herrschen und Verwalten, Bohlau Verlag, Köln: 2007, s. 256-270; Oswald A. W. Dilke. “Itineraries and Geographical Maps in the Early and Late Roman Empires” The History of Cartography, V.I. Chicago:1987, s. 234-257; Barbora Weissová, Regional Economy, Settlement Patterns and the Road System in Bithynia (4th century BC 6th century AD) Spatial and Quantitative Analysis, Freie Universität Berlin:2017.

Yasemin NEMLİOĞLU KOCA