Gebze’de Orhan Camii Yakınındaki Osmanlı Hamamı

Gebze’de, Menzilhane Mahallesi’nde, Orhan Camii’nin güneydoğusunda yer almaktadır. Hamam adını, Orhan Camii’ne yakınlığı ve bulunduğu yerin doğuya yapılan yolculuklarda bekleme, dinlenme ve hareket noktası olması dolayısıyla Menzilhane meydanından almış olmalıdır.

Üzerinde herhangi bir yapım kitabesi bulunmayan hamamın, Orhan Camii yakınında bulunması, bunun camiye gelir getirmesi amacıyla tek fonksiyonlu olarak Orhan Bey tarafından yaptırıldığı ihtimalini ortaya koyduğu gibi, daha sonraki tarihlerde yaptırılmış olması ihtimalini de göz ardı etmemek gerekir.

Cami ve hamamın, malzeme ve yapım tekniğinin birbirine benzemesine rağmen, tarihi süreçte ve 1927’den itibaren, dört kez onarım geçirdiği bilinmektedir. Tek fonksiyonlu; soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve külhan bölümlerinden oluşan Menzilhane Hamamı, tipolojik olarak “ortası kubbeli, enine sıcaklıklı, çift halvetli” Osmanlı hamamları grubunda yer alıyor. İlk kez, 1927 yılında Alman Khinghard tarafından ayrıntılıca incelenmiş ve yayınlanmıştır.

Dikdörtgen plan üzerine, kuzey-güney ekseninde uzanan yapının, kısa cepheleri 9-11 m. arasında değişirken uzun cepheler ortalama 29 m. ölçülerindedir. Ancak sonradan yapılan ilavelerle batı yöne doğru biraz daha genişlemiştir.

Günümüzde birkaç basamak aşağıda kalmış bir kapı ile batı uçta yer alan soğukluk kısmına girilmektedir. Kapının iki yanı kesme taştan örülmüş olup üzerinde, basık yay kemer bulunmaktadır. Kapı çerçevesi som yıllarda İznik çinileri ile kaplanmıştır. Kapı alınlığında, tuğla dizilerinin yatay ve dikey şekilde kullanılmasıyla oluşturulmuş Bursa kemeri bulunmaktadır. Kitabe olması gereken yerde, kitabelik boştur. Yapının ana malzemesi taş ve tuğla olup yer yer almaşık sistemde inşa edilmiştir. Ayrıca duvarlarda yontu taşlarına da yer verilmiştir.

Hamamın soğukluk kısmı, yaklaşık kare planlı olup batı ve güney duvarlarda açılmış dört pencere ile aydınlatılmıştır. Üst örtü, içten düz ahşap tavan, dıştan üzeri kiremit kaplamalı, basık piramidal çatı şeklindedir. Ilıklık-sıcaklık, tuvalet ve külhan bölümleri, kubbe ve tonozla örtülüdür. Orijinalde, soğukluğun dört yanını çevreleyen soyunma sekilerinin yerini, günümüzde ahşaptan iki katlı soyunma kabinleri almıştır. Muhtemelen ortada mermer havuzun yerinde, orjinalinde de bir havuz bulunuyordu.

Soyunmalıktan ılıklığa, basık kemerli bir kapı ile geçilmektedir. Üzeri kubbe ile bir kısmı da düz tavanla örtülü ılıklığın sağındaki kapı ile tuvaletlere, soldaki kapı ile de sıcaklığa geçilmektedir. Sıcaklığın da dikine dikdörtgen planının bir kısmı kubbe, kalan kısmı da beşik tonoz örtülüdür. Ilıklık ve sıcaklığın birleşim yerinde, doğu cepheye bitişik olarak konulmuş Roma dönemine ait bir lahit bulunmaktadır. Sıcaklığın diğer iki hücresine, kuzey duvarda açılmış iki kapı ile girilir. Birinci ve ikinci yıkanma bölümlerinin üzerlerini örten ve sekizgen kasnaklara oturan kubbelerde aydınlatma delikleri yer almaktadır. Üç yönde yıkanma kurnalarının yer aldığı sıcaklık bölümü ile bağlantılı kapılar da Bursa kemerlidir.

Kuzey-güney ekseninde planlanmış olan hamamın kuzeyinde su deposu ve külhan yer almaktadır. Sıcaklık duvarına bitişik, dikine dikdörtgen planlı su deposunun üzeri, beşik tonozla örtülmüştür. Su deposu ile külhan arasında, kuzey duvarda bulunan açıklıktan bağlantı sağlanmaktadır. Burada ayrıca külhanda yakılacak odunların depolandığı, üzeri meyilli çatı ile örtülü, dikine dikdörtgen planlı iki mekân daha bulunmaktadır. Hamamda tuğla ve yontu taşı malzemeden başka, Bursa kemerli kapılar, soğukluğun girişinde bulunan rûmi motifleri, ılıklık ve sıcaklık duvarındaki Roma dönemine ait lahit, dikkat çeken özelliklerdir.

KAYNAKÇA

S. Eyice, “İznik’te Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme”, Tarih Dergisi, C. XI, S. 15, İstanbul 1960, s. 113-114; Yücel, E.C. Soyhan, Kocaeli İl Kültür ve Turizm Envanteri, Kocaeli 1998, s. 28; K. Ahmet, Aru, Türk Hamamları Etüdü, İstanbul 1949, s. 123-128; A. Yavuzyılmaz, Gebze ve Çevresindeki Türk-İslam Devri Yapıları, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2012, s. 179-184; Klinghardt, K., Turkische Baeder, Stutgart 1972; Ord. Prof. Dr. A. S. Ünver’in Defter ve Dosyalarında (Kocaeli) İzmit-Gebze, Haz. A. N. Galitekin, (Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayını) İstanbul 2010, s. 155; E. H. Ayverdi, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri (630-805) (12301422), İstanbul 1966, s. 139; A.N. Galitekin, Kocaeli Su Medeniyeti Tarihinden Birkaç Damla (Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları), İstanbul 2006, s. 272-273. s. 272-273; Y.. Baş, “Gebze Menzilhanesinin Fizikî Yapısı ve Müştemilatı (1700-1850)”, Kocaeli Tarihi Sempozyumu, s. 599 613. http://www.kocaelitarihisempozyumu.com/bildiriler/41.pdf

Hamza GÜNDOĞDU