Osmanlı Devleti Döneminde Kocaeli’de Eğitim, Bilim, Sanat, Kültür

Osmanlılar kuruluş aşamasından itibaren Türk-İslam devletlerinden devraldıkları gelenek doğrultusunda medreseler inşa etmiştir. İzmit’in alınmasının ardından buraya yönetici tayin edilen Şehzade Süleyman Paşa adına açılan medrese bazı tarihçiler tarafından Osmanlının ilk medresesi olarak kabul edilmektedir.

19. yüzyıla kadar tedrisata devam eden Süleyman Paşa Medresesi’nin banisi bazı kaynaklarda Orhan Gazi olarak gösterilmektedir. Bazı kaynaklarda ise Süleyman Paşa tarafından babasının emri doğrultusunda kiliseden tebdil edildiği bilgisi bulunmaktadır. Bunun yanı sıra İzmit’te Osman Paşa Kethüdası Yusuf bin Abdulkerim tarafından 1702/3 tarihinde yaptırılan “Yusuf Efendi” adlı bir medrese daha mevcuttu. Medresede eğitim Osmanlı Devleti’nin son dönemlerine kadar sürmüştür. “Hüseyin Paşa Medresesi” ise Kertil Mahallesi adıyla bilinen mevkide Hüseyin Paşa tarafından inşa ettirilen caminin karşısındaydı.

İzmit’teki medreselere ilişkin bilgi veren önemli bir kaynak da Maarif Salnameleridir. Buna göre 20. yüzyıl başlarında İzmit’in merkezinde üç medrese bulunuyordu. Bunlardan Mehmet Paşa tarafından kurulan ve müderrisliğini Hasan Fehmi Efendi’nin üstlendiği “Fevziye Medresesi” Hamidiye Caddesi’nde faaliyet göstermekteydi. Yukarı Pazar’da yer alan ve müderrisliğini Hacı Ahmet Efendi’nin yaptığı “Sultan Orhan Medresesi” kurucusu olan Orhan Gazi’nin adını taşıyordu. Pertev Mehmet Paşa tarafından inşa edilen “Pertev Paşa Medresesi” ise Hafız Rıfat Efendi’nin müderrisliğinde Yeni Cuma’da hizmet vermekteydi.

İzmit sancağının kazalarından Geyve’de faaliyet halinde olan yedi medrese mevcuttu. Elvan Bey’in kurduğu “Elvan Bey Medresesi”nin müderrisi Hacı Yusuf Ziya Efendi’ydi. Köy ahalisi tarafından yapılan “Elbilir Medresesi”nin müderrisliğini ise Hacı Ali Efendi yürütmekteydi. Diğer yandan Geyve’nin Taraklı nahiyesinde beş medrese vardı. Müftü Hafız Süleyman Efendi’nin kurduğu, müderris Hafız Hüseyin Efendi’nin sorumlusu olduğu medresenin adı “Cedid Medrese” idi. Hacı Hüseyin tarafından kurulan ve müderrisliğini Hafız Muhtar Efendi’nin yaptığı “Yunus Paşa” isimli medrese Yusuf Paşa Camii’ndeydi. Bunlara ilaveten Taraklı Çarşısı’nın arkasında da iki medrese mevcuttu. İlki Hacı Mehmet Ağazade Hacı Hüseyin Efendi’nin inşa ettirdiği ve Hakkı Efendi’nin müderrisi olduğu “Medrese-i Kebir”, ikincisi ise kurucusu Hacı Efendi, müderrisi İsmail Efendi olan “Medrese-i Cedid” idi. Taraklı’da Hacı Efendi’nin banisi olduğu bir medrese daha bulunuyordu. Kurucusunun adını taşıyan medresenin müderrisi Mustafa Efendi’ydi.

Sancağın kazalarından Adapazarı altı medreseye sahipti. Bunlardan üçü Adapazarı merkezindeydi. İlki Orhan Gazi tarafından kurulan ve müderrisi İsmail Hakkı Efendi olan “Sultan Orhan Gazi”, ikincisi müderrisliğini Mehmet Efendi’nin icra ettiği, Osman Efendi tarafından inşa ettirilen “Osman Efendi Medresesi”, üçüncüsü de Gabarizade’nin yaptırdığı ve Hacı Mustafa Efendinin müderrisi olduğu “Gabarizade Medresesi” idi. Adapazarı’nın Sapanca nahiyesindeki medrese sayısı iki idi. Sapanca’nın merkezinde yer alan “Sapanca” adlı medreseyi nahiye ahalisi yapmıştı. Medresenin müderrisliğini ise Emin Sıdkı Efendi yürütmekteydi. Sapanca’daki diğer medrese Nailiye köyündeki “Şemsülmaarif Medresesi” idi. Hüseyin Vasfi Efendi’nin müderrisi olduğu bu medrese de köy halkının yardımlarıyla inşa edilmişti. Adapazarı kazasının Hendek nahiyesinde bulunan medresenin adı ise “Cami-i Kebir” idi. Yörük Hacı Mustafa Ağa’nın kurduğu medresenin müderrisi İsmail Efendi’ydi.

İzmit sancağının Kandıra kazasında sadece bir menderese faal haldeydi. Orhan Gazi’de yer alan “Hamidiye” isimli bu medrese ahali tarafından inşa edilmiş olup müderris Ali Rıza Efendi’nin sorumluluğunda hizmet veriyordu.

Sonuçta 20. yüzyıl başlarında İzmit sancağının merkezinde ve diğer idari ünitelerinde kayıtlara yansıyan 17 adet medrese bulunduğu anlaşılmaktadır. Sancaktaki medreselerin yedisi kurucularının adını almış, dördü yerli ahali tarafından inşa edilmişti. Sancaktaki medreselerin öğrenci sayısı 1.357 idi. Talebelerin 125’i İzmit, 602’si Geyve, 550’si Adapazarı ve 80’i Kandıra’daki medreselere devam ediyordu. Her medresede bir adet müderris görev yapıyordu.

KAYNAKÇA

Ahmet Dağlı, 19. Y.Y Adapazarı-Kocaeli Bölgesi Medrese ve Tekke-Zaviyeleri, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya 2002; Halim Demiryürek, “Maârif Salnamelerine Göre İzmit Sancağında Eğitim-Öğretim: 1898-1904”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri. (02-04 Mayıs 2014). ed. Haluk Selvi M. Bilal Çelik. 3: 1211-1228. Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2015; Mehmet İpşirli, “Medrese”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.28, Ankara 2003; Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye, Sene 1321.

Halim DEMİRYÜREK