İzmit Mutasarrıfı, Vali, Siyasetçi, Milletvekili
Mazhar Müfit Kansu 1872 yılında Denizli’de doğdu ve 1948 yılında ise İstanbul’da vefat etti. Babası Edirne Vilayeti Defter-i Hakani Müdürü Süleyman Müfid Bey, annesi Fatma Hanımdır. Tahsiline İstanbul’da Fatih Rüştiyesinde başladı. Daha sonra babasının Edirne’ye tayini münasebetiyle tahsiline Edirne Rüştiye Mektebi ve Edirne Mülkiye İdadi’sinde devam etti. İdadi’den 1889 yılında mezun olduktan sonra İstanbul’da Mekteb-i Mülkiye’ye girdi ve 1891 yılında Mülkiye Mektebinden mezun oldu.
Gelibolu İdadisi Öğretmenliği, Edirne İdadisi Tarih Öğretmenliği ve Müdür Yardımcılığı, Edirne İl Maiyet Memurluğu, Havsa, Çorlu, Uzunköprü ve İskeçe Kaymakamlıkları, Gümülcine sancağı, Lazistan (Rize), Mersin, İzmit, Balıkesir Mutasarrıflıkları, Bitlis ve Mamüratü’l-Aziz (Elaziz) Valilikleri, Erzurum Kongresi Bitlis Delegeliği, Sivas Kongresi Hakkâri Temsilciliği, Heyet-i Temsîliye Üyeliği, Ziraat Bankası Yönetim Kurulu Üyeliği, Osmanlı Meclis-i Mebûsan IV. Dönem Hakkâri Mebusluğu, TBMM I. Dönem Hakkâri, II., III., IV. ve V. Dönem Denizli, VI. ve VII. Dönem Çoruh (Artvin) Milletvekilliği, I. Dönem Dâhiliye, Nâfıa, Tetkik-i Hesâbât ve Divân-ı Muhâsebât Encümeni Reislikleri, Yozgat İstiklal Mahkemesi Üyeliği, II. Dönem 1. Şube Başkanlığı, Şark İstiklal Mahkemesi Başkanlığı, Tetkik-i Hesâbât Komisyonu, Divân-ı Muhasebât Komisyonu Başkanlığı,VI. Dönem Meclis Hesaplarını Tetkik Komisyonu Başkanlığı, IV. Dönem Parlamentolar Türk Grubu Kurucu Üyeliği ve Saymanlığı yapmıştır. Evli ve iki çocuk babasıdır.
Mezuniyet sonrasında Gelibolu’da ve 1892’den itibaren Edirne İdadisi’nde müdür muavinliği yanında Türkçe, tarih ve matematik öğretmenliği yaptı. 1899 yılına kadar öğretmenlik görevine devam ettikten sonra 1889 yılında kaymakamlığa terfi ettirilmiştir. İlk olarak idareci olarak Havsa, 1903 yılında Çorlu, ardından 1904-1910 tarihleri arasında 6 yıl Cisr-i Ergene (Uzunköprü) kaymakamlığında bulunmuştur.
1910-1912 yılları arasında Gümülcine, 1913 yılında Lazistan, Mersin, 1913-1917 yıllarında ise İzmit ve ardından Karesi (Balıkesir) mutasarrıflıklarında bulundu. Siyasi hayata İttihat ve Terakki Fırkası’na üye olmakla başlayan Mazhar Müfit Kansu, Erzurum Kongresi’yle millî mücadele hareketine katılmış, Sivas Kongresi’nde faal rol oynamış ve Anadolu-Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti üyeleri arasında yer almıştır.
1918 yılında Bitlis valisi olarak tayin olundu. 25 Mayıs 1919’da Bitlis valisiyken İstanbul Hükûmeti tarafından görevinden alındı. 13 Haziran 1919’da Bitlis’ten İstanbul’a dönmeden Erzurum’a gitmeye karar verdi. Erzurum Kongresi’nde Mustafa Kemal’le birlikte çalıştı ve ardından Heyet-i Temsiliye üyesi olarak 2 Eylül 1919 Sivas’a geçerek Sivas Kongresi’ne katıldı. Sivas’ta kurulan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nde yer alarak Heyeti Temsiliye’nin bazı üyeleri ile 2 Ekim 1919 da istifa eden Damat Ferit Paşa kabinesinin yerine millî mücadeleden yana olan Ali Rıza Paşa Kabinesi’ne katılmak üzere Ankara üzerinden İstanbul’a geçti.
12 Ocak 1920’de İstanbul’da toplanan son Osmanlı Mebusan Meclisi’ne Hakkâri’den mebus olarak katıldı. İtilaf devletlerinin baskısıyla çalışamaz durumda kalan ve 11 Nisan 1920’de padişahın buyruğu ile kapatılan İstanbul’daki Meclis’in diğer Heyeti Temsiliye üyeleri gibi meşakkatli bir yolculuktan sonra Ankara’ya geçti. 23 Nisan 1920’de açılan Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) 1. Döneminde yine Hakkâri milletvekili olarak görev aldı. Meclis çalışmaları sırasında çoğunlukla Maliye Komisyonu’nda olmak üzere diğer birçok komisyonlarda üyelik ve başkanlık yapmıştır. Mebusluk görevi üzerinde kalması şartıyla Mayıs 1920’de Elazığ valiliğine tayin olundu. Sakarya Savaşı günlerinde Ankara’nın korunmasında herhangi zaafiyet karşısında Meclis çalışmalarının Kayseri’de yürütülebilmesi için tedbiren ve geçici bir zaman için TBMM tarafından Kayseri’de görevlendirildi.
Kansu, Büyük Millet Meclisi’nde milletvekili sıfatı ile bulunmasına rağmen milletvekilliği dışında çeşitli görevler de üstlenmiştir. Örneğin, Meclis çalışmalarına katıldıktan hemen sonra üç ay süre ile Elazığ valiliği görevini üstlenmiş, Meclis’in Kayseri’ye taşınması ihtimali karşısında Kayseri’ye giderek buradaki hazırlıkları organize etmiş, halkın topladığı yardımların cepheye ulaştırılmasını sağlamış ve Yozgat İstiklal Mahkemesi üyeliği yapmıştır. İlgili dönem Meclis dışı çalışmalarını 23 Temmuz 1922 tarihinde tamamlayarak tekrar Meclis çalışmalarına dönmüştür.
Hak ve adalet kavramlarını oldukça önemseyen Kansu, Meclis’te yaptığı birçok konuşmasında bu durumlara dikkat edilmesini, liyakat usulünün her alanda uygulanarak tüm idari sistemin bu çerçevede oluşturulmasını, çocukların eğitime eşit şekilde erişmesini ve eğitim sisteminin dikkatle uygulanmasını, öğretmenlerin ve memurların maaşlarının zamanında ödenmesini ve bu konuda bölgesel şartların göz önünde bulundurularak maaşların ilgili şartlara göre ayarlanmasını, kimsesiz çocukların daha iyi ve zanaat eğitimleri ile desteklenmesini, vergi sisteminin bölgenin sosyo-ekonomik durumuna göre ayarlanmasını, merkezi yönetimden ziyade yerel yönetimlerin ön plana çıkarılması ve bu yönetimlerin güçlendirilmesini, halkın mağdur olmasına neden olabilecek herhangi bir ayrımcı uygulamanın milletvekillerine dahi imtiyaz olarak tanınmamasını ve kadın-erkek eşitliğinin yaşamın her alanında sağlanması gerektiğini savunmuştur.
Kayseri, Yozgat, Kırşehir, Diyarbakır ve Niğde İstiklal Mahkemesi üyeliklerinde ve başkanlığında bulundu. Cumhuriyet’in ilanından sonra da 5. Döneme kadar Denizli mebusu, 6. Dönem (1939) ve 7. Dönem’de (1943) ise Çoruh (Artvin) mebusu olarak görev yapmıştır. 1946 seçimlerinden sonra siyasi hayata veda etmiştir. Mustafa Kemal ile birlikte olduğu zamanlarda olaylarla ilgili özel notlar tutan Kansu’nun “Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber” adıyla 4 Mart 1948’de Son Telgraf gazetesinde yayımladığı anıları, 1966’da Türk Tarih Kurumu tarafından iki cilt olarak basıldı. Mazhar Müfit Kansu, 12 Kasım 1948 tarihinde İstanbul’da öldü. Evli ve 3 çocuk babası idi.
Mazhar Müfit Bey’in İzmit Mutasarrıflığı
İzmit Mutasarrıfı olan Muhiddin Paşa, Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın atamış olduğu bir mutasarrıftı. 1913 yılı Ocak ayında gerçekleşen Babıali baskınından sonra Dahiliye Nazırlığı’na getirilen Talat Bey (Paşa) İttihat ve Terakki karşıtı bir mülki idareci olan Muhiddin Bey’in mutasarrıflık görevinden uzaklaştırılması gerektiğini düşünüyordu. İzmit Mutasarrıfı Muhiddin Bey’in ittihatçı olan memurların İttihat ve Terakki’den istifa ettiklerine dair beyanname vermelerini istemesi büyük tepki çekmişti. Nitekim Talat Bey Dahiliye Nazırlığı görevine başladıktan sonra ittihatçı muhalifi olan bu mutasarrıfın vazifesine son vermiştir.
Mutasarrıf Muhiddin Paşa’nın çalışmalarından memnun olan İzmit halkı vazifesinde kalması için bir heyeti İstanbul’a gönderdiyse de Dahiliye Nazırı Talat Bey huzuruna kabul ettiği heyete “İzmit sancağı için çok çalışmak lazım. Ben oraya faal ve genç bir mutasarrıf gönderiyorum, Rize Mutasarrıfı Mazhar Müfit Bey’i atadım” diyecek ve Rize Mutasarrıfı Mazhar Müfit Bey’i Muhiddin Bey’in yerine İzmit’e Mutasarrıf olarak atayacaktı.
1913 yılı ortalarında İzmit Mutasarrıfı tayin edilen Mazhar Müfit Bey İzmit’te yapılan resmi ve milli teşebbüsleri, başlanmış ve başlanacak işleri benimseyerek devam ettirdi. Memleket Hastanesi, Yeni Turan İlkokul binası, Karamürsel ve İznik kazalarında yapılacak ilkokul onun zamanında tamamlandı. Mazhar Müfit Bey güzel sanatlara da önem verdi, İzmit İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Yukarı Pazar Kulübü gençlerinden bir grup İzmit Musiki Heveskaran Cemiyeti adıyla bir kulüp kurdu. Mazhar Müfit Bey bu topluluğun kurduğu bando-muzıka takımının gelişmesi için topluluğun gelişmesine katkı sağladı, koruyup gözetti. Mutasarrıf’ın desteğini ve katkılarını arkasına alan bu musiki topluluğu, kentte adını duyurmaya ve Türk müzik topluluğu olarak törenlerde, etkinliklerde ve ulusal günlerde icra ettiği parçalarla İzmit kentinin müzik adına bilinçlenmesini ve çevresindeki olaylara karşı farkındalık geliştirmesini sağlar. Mazhar Müfit Bey döneminde yapılan icraatlar arsında yer alan Heveskâran Musikî Cemiyeti’ne 1330 Bütçesi’nden bir miktar tahsis yapılması da Meclis-i Umumi kararları içinde yer alır.
Onun zamanında sancak dâhilinde okulsuz kaza bırakılmaması için eğitim seferberliğine girişilmiş, Karamürsel, Hendek, İznik iptidai mekteplerinin açılması sağlanmış, İzmit Demiryolu Caddesi parkeye çevrilmiştir.
Meşrutiyet döneminde milli şirket ve banka kurmak işlerine önem verildiği ve milli iktisat politikaları uygulanmak istendiğinden İzmit’te de bu milli siyasetin etkileri görüldü. İzmit’te ilk anonim şirket (Tütün Müstahsili Anonim Şirketi) Mazhar Müfit Bey zamanında kurulmuştur. Merkezi İzmit’te olmak ve İzmit Körfezi’nden İstanbul’a kadar olan mesafede vapurlarla nakliyat icra etmek üzere İkbal-i Bahri adı altında bir şirket kuruldu.
KAYNAKÇA
Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, C.I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2004; Kemal Arıburnu, Sivas Kongresi Samsun’dan Ankara’ya Kadar Olaylar ve Anılarla, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1997; Kemal Atatürk, Nutuk 1919-1927, (Yay. Haz. Zeynep Korkmaz), Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2005; Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, C. I-II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1966; Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi, Milli Mücadele ve T.B.M.M. I. Dönem 1919-1923, C.III, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları; Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi TBMM IV. Dönem 1931-1935, C. I,II, Türkiye Büyük Millet Meclisi Yayınları; Kamil Erdeha, Milli Mücadelede Vilayetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1975; Sabahattin Selek, Milli Mücadele (Ulusal Kurtuluş Savaşı), C.I, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002; Haluk Selvi, Milli Mücadele’de Erzurum (1918-1923), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2000; Ahmet Sezgin, Denizli Milletvekili Mazhar Müfit Kansu ve Siyasi Faaliyetleri (1923-1939), Denizli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Denizli 2016; Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C.II, Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1974; Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, C.I, 2. Baskı, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1984; Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, İlk Meclis ve Milli Mücadele’de Anadolu, Çağdaş Yayınları, 2.Baskı, İstanbul, 1990; Gülşen Erdal, “İzmit Sancağı’nda Milli Mücadele Dönemi’nde Kurulan İlk Türk Müzik Topluluğu “İzmit Heveskâran Musiki Cemiyeti”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD) 8, Güz 2018; Haluk Selvi, “Balkan Savaşı Günleri’nde İzmit, Uluslararası Orhan Gazi ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu-V Bildirileri, editörler Prof. Dr. Haluk Selvi vd., 9-10-11 Mart 2018, Kocaeli, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, 2019; Ahmet Sezgin, Zülal Keleş, “Denizli Milletvekili Mazhar Müfit Kansu”, Belgi, Yıl 2014, Sayı: 8, Denizli.
Osman AKANDERE