İzmit’te Matbaacılık

Osmanlı devrinde İzmit’te matbaacılık faaliyetleri genel olarak Ermeniler tarafından yürütülmüştür. İzmit’teki ilk matbaacı Abraham Muradyan’dır. Muradyan 1844’te ailesiyle birlikte hac için gittiği Kudüs’te patrikhanede görüp tecrübe ettiği matbaacılığı İzmit’te devam ettirdi. Muradyan’ın matbaasından sonra 1864’te Armaş (Akmeşe) Çarkhapan Surp Asdvadzadzin Manastırı bünyesinde kurulan matbaa gelmektedir. Akmeşe’deki bu matbaa ilk olarak Başepiskopos Isdepanos Mağakyan döneminde matbaacı Rupen Kürkcüyan’ın matbaasının manastır tarafından satın alınmasıyla kurulmuştu.

Mardiros Mavyan 1879’da manastırda bulunan matbaa takımlarını kiralayarak matbaacılık faaliyetlerine burada Akmeşe Manastırı’nda başladı. 1884’te Episkopos Horen Aşıkyan ile birlikte Ermenice Muhtasar İlm-i Mantık ve çeşitli dini risalelerin basımı için ruhsat aldı. Bu matbaada ayrıca Ermeni harfleriyle Türkçe eserler ile Hâfız Ali Vasfi İzmidî’nin Arapça gramerine dair Tasrifât adlı eseri de basıldı. Mavyan 1885’te Dahiliye Nezareti’ne müracaat ederek Akmeşe Manastırı’nda yürüttüğü matbaacılık faaliyetlerini kendi adına yeni baştan bir matbaa kurarak devam ettirmek istediğini belirterek ruhsat talebinde bulundu. 6 Nisan 1885 tarihinde verilen cevapta kendisinin nizamen aranılan vasıflara haiz olduğu ve matbaa kurması için talep ettiği iznin verilmesine karar verildiği bildiriliyordu. Mardiros Mavyan böylece Akmeşe Manastırı’ndaki mevcut matbaa ile satın aldığı küçük bir baskı makinesini İzmit’e taşıdı. Ancak harflerin hepsi birden İstanbullu bir Ermeni’ye satılmıştı. Bu yüzden Mavyan önceleri harfleri olmadığından sadece sigara fabrikalarına has paket etiketlerini basabildi. Reji idaresinin kurulması ile birlikte harf satın alarak resmi kağıtların basım işleriyle ilgilenmeye başladı. 1890’lardan sonra Osmanlı Devleti’nde Ermeni tebaa arasında ihtilalci örgütlenmelerin artmaya başlamasıyla birlikte resmi makamlar, özellikle Ermenilerin yoğun olarak bulunduğu bölgelerde Ermenilerce yürütülen matbaa çalışmaları ile basılan neşriyatın yakından takip edilmesi ve gerekli önlemlerin alınması hususunda daha titiz davranmaya başlamıştı. 5 Aralık 1891 tarihinde Zaptiye Nezareti, Mardiros Mavyan’ın matbaasını İzmit’e nakletmesi üzerine kanunların tayin ettiği vasıfları taşıyan herkesin hükümetten alacağı müsaade ile matbaa açabileceği ve mahalli yetkili kurumlara müracaat ederek bu matbaa için de ruhsat temin edebileceği hususlarını hatırlatarak, matbaaların gizlice muzır evrak basmaları ihtimaline karşı İzmit Mutasarrıflığı’nı uyarıyordu.

1892 Eylül’ünde Mavyan Matbaası iane bileti basımı konusu ile gündeme geldi. Matbaalar Müfettişi Avraam Vaporidis Efendi’nin Encümen-i Teftiş’e havale ettiği meseleye göre Mardiros İzmit’te ruhsatsız olarak matbaa açarak esasen basılması yasak olan iane biletlerini tabetmiş ve bunları belediye tarafından verilen ruhsat üzerine bastığını beyan etmişti. Encümen-i Teftiş matbaa şayet ruhsatsız ise faaliyetine devam etmesinin yasal olmayacağını ve usulüne göre Dahiliye Nezareti’nden ruhsat almadıkça yeniden açılmasına izin verilmeyeceğini bildirmiş, ayrıca yardım biletlerinin basımı için belediyelerden değil nezaretten izin alınması gerekliliğini hatırlatmıştı. Bunun üzerine Mardiros Mavyan 1892 yılı sonunda Türkçe, Rumca ve Ermenice eserler basmak üzere matbaasına ruhsat verilmesi için müracaat etti. Ancak böyle bir matbaanın açılmasının uygun olmayacağı gerekçesiyle talebi reddedildi.

Ruhsat talebinin uygun bulunmaması üzerine Mardiros 16 seneden beri matbaayı işletmekte olduğunu belirterek matbuat nizamnamesi hükmünce ruhsat verilmesi için yeniden müracaat etti. Bunun üzerine matbaanın beyan olunduğu gibi 16 seneden beri faaliyette olup olmadığı ve matbaada ne gibi yayınlar basılmakta olduğu hususları İzmit Mutasarrıflığı aracılığıyla soruşturulmaya başlandı. Sonuçta, 19 Temmuz 1893’te Dahiliye Nezareti Matbuaat Dairesince Mavyan Matbaası’nın 10 seneyi aşkın bir süreden beri faaliyette olduğu, matbaada basılanların ise resmi dairelere ait defterlerden ibaret olduğu, matbaa sahibi Mavyan’ın ise hüsn-ü hal sahibi bir kişi olduğu bu yüzden ruhsat verilerek matbaanın tekrar işlettirilmesinde mahzur görülmediği, matbuat nizamnamesine göre kefalete rabtıyla ruhsatnamenin verilmesi ve harcı olan 2 liranın alınmasına karar verildi. Bununla beraber Mavyan Matbaası’nın ruhsat meselesi nihayete ermiş değildi.

1898 yılında İzmit’te bulunan matbaalar müfettişi Rıza Efendi’nin gönderdiği raporda İzmit’te Hamidiye Caddesi’nde matbaacı Mavyan’ın matbaa ruhsatnamesini yenilemediği ve ruhsatsız olarak bazı küçük risaleler tabettiği bildirilmiş, gerekli incelemelerin başlatılması istenmişti. Matbaayı teftiş için görevlendirilen mekteb-i idadi müdürü ruhsatı yenilemediği takdirde matbaanın kapatılacağı hususunda kendisini uyardı. Bunun üzerine Mavyan, Hamidiye Caddesi’ndeki matbaasının ruhsatını yenilemek için gerekli müracaatları başlattı. Ruhsatnamenin yenilenmesi sırasında harç alınmaması emsaline uygun olarak 10 kuruşluk pul yapıştırılarak mahalli hükümetçe mühürlendikten sonra ruhsatnamenin yenilenmesi işlemi 1899 yılında tamamlanmıştı. Esasen bu durum, Mavyan Matbaası’na münhasır bir durum değildi. Bu dönemde Osmanlı hükümeti matbaalarda kullanılan aletlerin, basılan eserlerin denetimi ve kontrolü için tüm resmi ve özel matbaaları yakından takip etmeye çalışıyordu.

1905 yılında ise Mavyan Matbaası’nın adı bu kez ruhsat mevzusundan farklı olarak Amerikalı bir ilaç şirketinin temsilciliği ile gündeme geldi. Amerikalı şirket ile yaptığı yazışmalar ve ilaca dair Ermeni köylerine gönderdiği matbu evraklar ile şüphe uyandıran Mavyan’ın matbaası kapatılarak hakkında bir tahkikat başlatıldı. Söz konusu şirket, Washington merkezli Albay Mahlon Adolphus Winter tarafından kurulan bir ilaç şirketiydi. Yapılan tahkikat sonucunda Mavyan’ın pek çok hastalığa çare olacağı iddiasıyla Amerika’da ortaya çıkan bu ilaç şirketinden temin ettiği ilaçları hem satarak hem de ilaçların Türkçe, Ermenice, Rumca ilanlarını basarak bir miktar gelir elde etmek istediği anlaşıldı ve matbaasının yeniden açılmasına izin verildi. II. Meşrutiyet’in ilanının getirmiş olduğu matbuat dünyasındaki canlanma Mavyan’ı harekete geçirdi. 1908 yılında matbaacı Mavyan İzmit adında bir tarafı Ermenice, bir tarafı Türkçe, haftada iki defa yayınlanmak üzere siyasi, ticari, zirai, fenni ve edebi bir gazetenin yayınlaması için ruhsat talebinde bulundu. Ancak yayınlanması için ruhsat talebi almasına karşılık İzmit isimli gazete hiç yayınlanamadı.

Birinci Dünya Savaşı’nın koşulları altında alınan tehcir kararı gereğince İzmit Ermenileri göçe tabii tutuluncaya kadar Mavyan Matbaası 1915 yılına kadar faaliyetlerini devam ettirmiş, matbaa daha sonrasında yerel yönetim tarafından devralınmıştır. Devralınan matbaada Kocaeli vilayetinin ilk resmî gazetesi Kocaeli’nin ilk sayısı 30 Nisan 1918’de yayımlanmıştır.

KAYNAKÇA

T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi (BOA),Y. A. HUS. 495/55; Y. PRK. ZB. 9/58; BEO. 2707/202994; BEO. 2716/203685; DH. MKT. 2/7; 2038/107; 2212/9; 2269/22; 2683/54;2646/10; 2729/86; 1275/75; MF. MKT. 84/105; 86/47; 149/86;405/17; 436/47; 438/51; DH. TMIK. M. 211/5; HR. TH. 256/76; 259/115; Oğuz Polatel, “İzmit’te Ermeni Matbaaları ve Basın-Yayın Faaliyetleri (1847-1915), 1. Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri ve Büyük Güçler Sempozyumu Bildiriler (2-4 Mayıs 2012 Erzurum/ Türkiye), Ed. Tolga Başak, Mevlüt Yüksel, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2014, s. 825-849; Sedat Şimşek, Kocaeli Basın Tarihi (18482002), Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Kocaeli, 2007; Teotig Baskı ve Harf: Ermeni Matbaacılık Tarihi, Çev. Sirvart Malhasyan-Arlet İncidüzen, Birzamanlar Yayıncılık, İstanbul, 2012.

Zeynep İSKEFİYELİ