Osmanlı Devleti Eğitim Yıllıklarında Kocaeli

Farsça sâl (yıl) ve nâme (yazılı şey, mektup) kelimelerinden oluşan Salnâme yıllık anlamına gelmektedir. Osmanlı Devleti’nde merkezî idarenin, nezaretlerin, vilâyetlerin, özel ve resmi kurumlar ile kişilerin çıkardıkları bilgilendirme amaçlı neşriyata salnâme denilmiştir. Salnâmeleri resmî ve özel olmak üzere iki gruba ayırmak mümkündür. Resmi salnâmeler ise devlet, nezaret ve vilâyetler olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Maarif-i Umumiye Nezareti tarafından 1316-1321 (1898-1903) yıllarında neşredilen Maarif Nezareti Salnâmeleri de bu gruptandır.

Maarif Salnâmeleri, Osmanlı Devleti’nin idari ünitelerindeki okullar, dersler, öğretmenler, öğrenciler, yardımcı personel ve kütüphanelere dair zengin bilgiler içermektedir. Söz konusu salnâmelerde İzmit sancağında iptidailer, rüştiyeler, idadiler, medreseler, gayrimüslim ve yabancı okulları olmak üzere eğitim-öğretim faaliyeti yürüten birçok okul bulunduğu görülmektedir.

İzmit sancağındaki iptidailer, köyler ve nahiyelerde de açılmış olmakla birlikte bilhassa Adapazarı ve Yalova kazalarında yoğunlaşmıştır. Açılan en eski iptidai M. 1873-1874 (H. 1290) tarihinde Geyve kazasının Akhisar nahiyesindekidir. Genel olarak iptidailer 1899-1900 (H. 1317) ve 1900-1901’de (H. 1318) faaliyete geçmiştir.

Maarif Salnâmeleri’nden İzmit merkezinde bir inas rüştiye mektebi bulunduğu anlaşılmaktadır. İzmit sancağının kazaları olan Adapazarı, Hendek, Sapanca, Kandıra, Karamürsel, Taraklı ve Geyve’de ise yedi adet rüştiye bulunuyordu. Kazalardaki rüştiyelerin öğretim kadrosu muallim-i evvel, muallim-i sânî, muallim ve hat muallimlerinden oluşmaktaydı. Rüştiyeler içinde en zengin öğretmen kadrosuna sahip olan Adapazarı Rüştiyesi’dir. Rüştiyelerdeki öğrenci sayıları, Sapanca’daki 121 sayısı hariç tutulursa 20 ila 68 arasında değişkenlik göstermiştir.

İzmit merkezinde bir idadi eğitim-öğretim faaliyeti yürütmüştü. İlgili yıllarda idadide sadece bir defa müdür değişikliği olmuş, öğretmen kadrosunda ise hiçbir değişiklik yaşanmamıştır. Okulun öğretmen sayısı ders yıllarına göre en az yedi, en çok dokuzdur. Okulda resim dersi dışında tüm dersler Müslüman öğretmenler tarafından verilmiştir. Ders dönemlerine göre öğrenci sayıları 110-155 arasında değişmektedir. H. 1314-1315 (M. 1896-97/1897-98) ders yılı dışında öğrenci sayısı sürekli artış kaydetmiştir. Gayrimüslim öğrenci sayısı her ders yılında artmış, Müslüman öğrenci sayısı ise bazı ders dönemlerinde gerileme göstermiştir.

Maarif Salnâmeleri’nden anlaşıldığına göre İzmit’te Rumlara ait altı okul mevcuttu. Bunların ikisi rüştiye dördü iptidai idi. Bu okullar Rum Patrikhanesi’ne bağlıydı. Rüştiyeler 1878’de inşa edilmişti. Yapım tarihleri belirtilmeyen iptidailerin sadece 1903/1904 (H. 1321) döneminde öğrencileri vardı. Rüştiyeler 1895’te, iptidailer 1900’de ruhsat almışlardı. Rüştiyelerin biri erkek, biri de kızlara aitti. İzmit’te Ermenilerin sekiz okulu bulunmaktaydı. Bunlardan Hençteryan ve Bağçecik nahiyesi okulu Katolik’ti. Bağçecik okulu adına ruhsat Rahip Nerses Efendi, diğer okulların ruhsatları ise Ermeni Patrikhanesi adına idi.

Adapazarı’nda gayrimüslim okul sayısı İzmit’ten daha fazlaydı. Rumların, Rum Metropolitliği’ne bağlı dokuz okulu mevcuttu. Bunların ikisi rüştiye, yedisi iptidai idi. 1877’de açılan rüştiyelerin biri erkek öğrencilere, diğeri kız öğrencilere eğitim vermekteydi. Adapazarı’nda Ermenilerin üç iptidai, bir rüştiye, üç idadi ve bir âlî okulu bulunuyordu.

Karamürsel’deki gayrimüslim okullarının ikisi Rumlara, ikisi Ermenilere; Geyve’de ise bu okulların ikisi Rumlara, dördü Ermenilere aitti. İkisi de rüştiye olan Geyve’deki Rum okullarının biri Ortaköy diğeri Saraçlı’daydı. Ermenilerin dört okulundan biri rüştiye biri de iptidai ve rüştiye derecesinde eğitim veriyordu. İzmit’te Amerika, Fransa ve Ermenilere ait üç adet yabancı okul faaliyet halindeydi. Amerikan ve Cizvit okulları âlî ve rüştiye, Mıhiteryan okulu ise idadi derecesinde eğitim veriyordu. Amerikan okulunda sadece erkek öğrenciler, diğer iki okulda ise hem kız hem de erkek öğrenciler eğitim görüyordu.

KAYNAKÇA

Bilgin Aydın, “Salname”, DİA, C. 36, İstanbul 2009; Halim Demiryürek, “Maârif Salnamelerine Göre İzmit Sancağında Eğitim-Öğretim: 1898-1904”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri. (02-04 Mayıs 2014). ed. Haluk Selvi M. Bilal Çelik. 3: 1211-1228, Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2015; Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye, Sene 1316; Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye, Sene 1317; Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye, Sene 1318; Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye, Sene 1319; Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye, Sene 1321.

Halim DEMİRYÜREK